در سوّمین آیه اشاره به یکى دیگر از نشانه هاى نزدیکى قیامت شده است و آن روزى است که دود غلیظى صفحه آسمان را مى پوشاند و به صورت عذابى در مى آید، مى فرماید: «منتظر روزى باش که آسمان، دود آشکارى پدید مى آورد، و همه مردم را فرا مى گیرد، این عذاب دردناکى است».
(فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَاْتى السَّماءُ بِدُخان مُبین - یَغْشَى النّاسَ هذا عَذابٌ اَلیمٌ)
در تفسیر این آیه در میان مفسّران گفتگو بسیار است و عمدتاً سه قول بیان شده:
بعضى آن را اشاره به عذاب روز قیامت مى دانند که دود وحشتناک و شرربارى بر سر مجرمان سایه مى افکند، ولى این احتمال بسیار بعید به نظر مى رسد، چرا که در ذیل این آیات مى خوانیم: کافران در آن روز تقاضاى برطرف شدن عذاب الهى را مى کنند و اظهار ایمان مى نمایند، و به آنها خطاب مى شود که «ما کمى عذاب را برطرف مى سازیم ولى شما باز به کار خود بر مى گردید»!:
(اِنّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلیلا اِنَّکُمْ عائدُونَ) (دخان 15).
این معنا در قیامت متصور نیست، به خصوص این که در آیه بعد از آن مستقلا اشاره به قیامت و مجازات هاى عظیم آن شده است، و نشانه مى دهد آنچه قبل از آن ذکر شده مربوط به غیر قیامت بوده است (یَوْمَ نَبْطشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْرى اِنّا مُنْتَقِمُونَ) (خان 16).
قول دوم اینکه آیه اشاره به قحطى و خشکسالى و مانند آن است که دامان گروه عظیمى از کفار را در همان زمان پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) گرفت، آنها خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) آمدند و تقاضاى برطرف شدن عذاب کردند، حضرت دعا فرمود و برطرف شدن ولى باز ایمان نیاوردند.
بنابراین تفسیر «دُخان» (دود) این جا به معناى مجازى است، چون در ادبیات عرب واژه «دخان» کنایه از شر و بلاى فراگیر است، چنانکه فخر رازى در کلمات خود آورده است.(1)
یا از این جهت که هنگام خشکسالى گرد و غبار غلیظ صفحه آسمان را مى پوشاند که از آن در این جا تعبیر به «دخان» شده است، زیرا باران نقش مؤثرى در فرو نشاندن گرد و غبار و دود دارد(2)سال هاى قحطى را «سَنَةُ الغَبْراء» (سال پر گرد و خاک) یا «عامُ الرِّمادْ» (سال خاکستر) مى گویند.
اشکالى که به این تفسیر وارد مى شود این است که به هر حال «دخان» در معناى حقیقتش یعنى دود به کار نرفته، و بدون وجود قرینه اى حمل بر معناى مجازى شده است.
تفسیر سوّم آن است که آیه اشاره به یکى از نشانه هاى نزدیک شدن قیامت مى کند که آسمان را دود آشکار مى پوشاند، و مردم دست به دامن لطف خدا مى شوند و خداوند با لطف و کرمش کمى این عذاب را بر طرف مى سازد، ولى باز منکران ایمان نمى آورند.
این تفسیر هم موافق ظاهر آیه، هم مطابق اخبار متعددى است که در منابع تفسیر شیعه و اهل سنت آمده است.
در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم که فرمود: «چهار چیز از نشانه هاى نزدیک شدن قیامت است: اوّل ظهور دجّال، و دیگرى نزول عیسى، و سوّم آتشى است که از قعر سرزمین عدن برمى خیزد و چهارم دخان (دود) است».
یکى از اصحاب سؤال مى کند، دخان چیست؟ پیغمبر(صلى الله علیه وآله وسلم) آیه فوق را تلاوت فرمود: (فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتى السَّماءُ بِدُخان مُبین) و سپس افزود. «یَمْلاُ ما بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ یَمْکُثُ اَرْبَعیْنَ یَوْماً وَ لَیْلَةً اَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیُصیبُ مِنْه کَهیْئَةِ الزَّکْمِةِ وَ اَمَّا الْکافِرُ بِمَنْزِلَةِ السَّکْرانِ یَخْرُجُ مِنْ مِنْخَرَیْهِ وَ اُذْنَیْهِ وَ دُبِرِهِ ; دودى است که بین مشرق و مغرب را پر مى کند، و چهل شبانه روز باقى مى ماند، اما مؤمن حالتى شبیه به زکام به او دست مى دهد، و کافر همچون مستان خواهد بود، و دود از بینى و گوش ها و پشت او بیرون مى آید».(3)
همین معنا با تفاوتى در منابع شیعه نیز آمده است، آن جا که امیرمؤمنان على(علیه السلام) از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم)نقل مى کند که ده چیز قبل از قیامت به طور قطع واقع مى شود: از جمله آنها قیام حضرت مهدى(علیه السلام) و نزول حضرت عیسى(علیه السلام) و ظهور دخان را مى شمرد.(4)
بعضى روایات دیگر نیز در این زمینه وارد شده که این تفسیر را تأیید مى کند.
بنابراین بهترین تفسیر براى آیه همان تفسیر سوّم است.
این بود عمده ترین اشراط السّاعه، در بخش اوّل، که در قرآن مجید به آن اشاره شده.
* * *

(1). تفسیر کبیر، جلد 27، صفحه 242.
(2). روح المعانى، جلد 25، صفحه 107 و روح البیان، جلد 8، صفحه 406.
(3). تفسیر درّ المنثور، جلد 6، صفحه 29.
(4). بحارالانوار، جلد 52، صفحه 209 - و در تفسیر قرطبى جلد 9، صفحه 5950 و غیر آنها نیز احادیثى به همین مضمون دیده مى شود.