جالب اینست با اینکه قرآن در محیطى نازل گردید که خواندن و نوشتن در آن فوق العاده کم بود، و از هر هزار نفر هم یک نفر قادر بر آن نبود، در عین حال دستورات مشروحى براى مبادله «اسناد کتبى» در برابر بدهیها و معاملات غیر نقدى داده، و به این ترتیب اقدامات احتیاطى لازمى را انجام داده است.

در طولانى ترین آیات قرآن، یعنى آیه 282 سوره بقره، شرح مفصّلى درباره کتابت دیون بیان شده که در ضمن آن مطالب فراوانى آمده از جمله: صفات نویسنده (و به اصطلاح رئیس دفتر اسناد یا تنظیم کننده سند) از نظر عدالت، و همچنین چگونگى املاء کردن مدیون یا املاء کردن ولّى او در صورت عدم تمکّن او بر املاء به واسطه سفاهت و عدم رشد کافى، و سپس به شهادت طلبیدن دو نفر، و توصیه به تنظیم اسناد کتبى حتى در دیون کوچک و همچنین استشهاد در معاملات، و عدم جواز اضرار به نویسندگان و تنظیم کنندگان سند و شهود و...».

تمام اینها تأیید میکند که قرآن در قوانین حقوقى خود وسائل و امکاناتى را که توسّل به آنها در حفظ حقوق افراد اثر دارد، و از برخوردها و دعاوى آینده میکاهد، از نظر دور نداشته است، با اینکه از نظر محیط نزول قرآن که مطالعه کنیم هیچ گونه الزامى براى این مسائل دیده نمى شده است.

اینگونه دقت در قانونگزارى و حفظ حقوق کوچک و بزرگ آن هم در محیطى که «حق» چندان مفهومى در آن نداشته، در خور دقت است.

***