یک قانون خوب قانونى نیست که به هنگام تصور و یا تنظیم روى کاغذ، دل انگیز و جالب از آب درآید، و در اطاقهاى دربسته بنشینند و یک سلسله مواد دلپسند و به ظاهر مفید بهم تلفیق کنند.

یک قانون به معنى واقعى آن است که جنبه عملى داشته باشد، و از بوته آزمایش درست درآید، و الّا یک مشت خیالبافى بیش نخواهد بود.

اخوت اسلامى تنها جنبه فرضیه و تئورى نداشت و همانطور که میدانیم سنتهاى کهن قبیلگى را در هم کوبید، و فوق نژاد، و مناطق جغرافیائى، و زبان قرار گرفت.

در شبه جزیره اى که مظهر کامل پراکندگى و نفاق و تشتت بود، چنان وحدتى بوجود آورد که هرگز سابقه نداشت، و از آنجا به سایر نقاط آباد دنیاى آن روز نفوذ کرد و حکومت واحد عظیمى را روى ملتهاى مختلف، نژادهاى گوناگون و آداب و سنن فوق العاده متفاوت پایه گذارى نمود.

***

امکان تشکیل اجتماع واحد در میان عربها بسیار کم بود ـ براى توضیح این سخن ناچاریم بررسى بیشترى روى وضع اجتماعى محیط طلوع اسلام بکنیم، این بررسى نشان میدهد که زمینه فکرى و تربیتى و اجتماعى اعراب براى پذیرفتن چنین وحدتى بسیار نامساعد بود زیرا:

اولا ـ محیطهائى که به صورت قبیله اى اداره میشود از نامساعدترین محیطها براى پذیرش یک قانون و آئین واحد و متشکل است، در اینگونه محیطها هر قبیله واحد کوچک مستقلى را تشکیل میدهد که نه تنها در حفظ آداب و سنن خاص خود مى کوشد، و حتى در بسیارى از موارد از آمیختن خون قبیله خود به قبیله دیگر (از طریق ازدواج) جلوگیرى به عمل مى آورد بلکه رقابتها و نزاعهاى دائمى، کینه هائى که پدران و نیاکان قبیله، براى اخلاف به ارث گذارده شده، هر گونه امکان صلح و آشتى، تا چه رسد به وحدت و یگانگى را از میان مى برد.

ثانیاً ـ نبودن وسائل ارتباطى کافى، حتى وسائل کندرو آن روز، در چنان جامعه عقب افتاده اى خود یکى از موانع بزرگ وحدت بود، اگر مى بینیم در جهان امروز لااقل گفتگو از وحدت در میان است جاى تعجب نیست.

زیرا جاده هاى مرتب، خطوط هوائى منظم، وسائل نقلیه سریع، و وسائل ارتباطى فوق العاده مجهز الکترونیکى، چنین طرحى را ممکن و معقول ساخته است.

اما در دنیاى آن روز اصولا تصور وحدت اعراب حجاز، تا چه رسد به وحدت همه انسانها، و تشکیل یک حکومت عظیم عالمگیر مشکل بود.

کشورى که براى آوردن یک نامه یا یک فرمان از این سوى آن، به سوى دیگر، چند ماه وقت لازم داشته باشد چگونه کشورى ممکن است باشد؟!

ثالثاً ـ اساساً مردم بیسواد و عقب افتاده، به نسبت عقب ماندگى خود، زمینه فکرى نامساعدترى براى پذیرش وحدت دارند. به همین دلیل همیشه در جوامع عقب افتاده، حکومت، حکومت قبایل (واحدهاى کوچک اجتماعى) بوده، و تشکیل واحد بزرگى به نام «کشور» مدتها بعد صورت گرفته است.

هم اکنون نیز زندگى «اقوام وحشى» یا «نیمه وحشى» که در پاره اى نقاط جهان وجود دارد به همین صورت است.

روى این حساب مردم حجاز که از نظر فرهنگ در سطح بسیار پائینى قرار داشتند هرگز زمینه مساعدى براى پذیرفتن اخوّت اسلامى نداشتند.

رابعاً ـ براى پیاده کردن یک وحدت اجتماعى بزرگ نیاز به وحدت ایدئولوژیکى و عقیدتى است که از این هم در آن محیط با آن همه آداب و عقاید و افکار مشوّش و مختلف و متضاد خبرى نبود.

ولى با این همه مى بینیم قرآن به طرح خود، یعنى وحدت بر اساس ایمان و منهاى هر گونه تبعیض از نظر نژاد و قبیله و زبان و منطقه جغرافیائى، جامه عمل پوشانید، تمام آن مشکلات و موانع را پشت سر گذاشت و یک واحد عظیم اجتماعى بوجود آورد که قسمت عمده جهان متمدن آن روز را دربر مى گرفت، و ملت یکپارچه اى که هیچ وجه مشترکى جز در «انسانیت» و «ایمان به دکترین اسلام» نداشتند، تشکیل داد، و اقوام و مللى را که به خاطر تفاوت عادات و رسوم، نژاد، تاریخ، فرهنگ، و زبان تا آن روز در جامعه واحدى گرد نیامده بودند، با هم برادر ساخت.

آثار این وحدت که همان تراکم نیروهاى انسانى، و بالنتیجه پیشرفت در زمینه هاى مختلف اجتماعى، سیاسى، و فرهنگى باشد به زودى آشکار گردید

***