هیچکس نمى تواند تاریخچه اى براى آغاز قانونگزارى در میان بشر ـ بطور دقیق ـ تعیین کند، زیرا قانون مولود اجتماع و فرزند آن است، و اجتماع هم به صورت ساده نخستین به دوران پیش از تاریخ بازمى گردد، آن روز که نه مورّخى بود، و نه اگر مورّخى پیدا میشد وسیله اى براى ثبت رویدادها و حوادث تاریخى وجود نداشت، چه اینکه هنوز کسى از خواندن و نوشتن، و اینکه یک نى کوچک به نام قلم و یک مشت ماده سیاهرنگ به نام مرکب، و اشکال بى ارزشى شبیه جاى پاى مورچه آلوده اى روى یک صفحه سفید، مى تواند سرنوشت انسان را عوض کند و قدرت دارد دیوار بزرگى میان گذشته و آینده او به نام «دوران تاریخ» با آن همه عظمت و شکوهش ایجاد کند، اطلاعى نداشت.

و چون به معجزه خط، و نوشتن، آشنا نبود اسرار زندگى خود را براى همیشه با خود به خاک برد، و از جمله چیزهائى که با خود به خاک برد تاریخچه پیدایش «اجتماع» و «قانون» بود.

همچنین در مورد اینکه چرا انسان روز نخست زندگى دسته جمعى را ـ با آن همه مشکلاتش ـ بر زندگى انفرادى ترجیح داد، و فلسفه این کار در نظر او چه بوده؟ نیز اطلاع دقیقى در دست نیست، البته روى قرائن عقلى، در این بحث، حدسهائى زده مى شود که در جامعه شناسى مورد گفتگو واقع شده است(1)

ولى آنچه در اینجا باید روى آن تکیه کنیم این است که راستى اگر امروز هم انسان به صورت انفرادى زندگى داشت و اثرى از زندگى دسته جمعى نبود چه مى شد؟ و یا اگر فرضاً یک روز انسان از این نوع زندگى به خاطر این همه پیچیدگیها و گرفتاریهاى طاقت فرسایش خسته شود، و عطایش را به لقایش ببخشد و راهى کوهها و جنگلها شود، چه خواهد شد؟

پاسخ دادن به این سؤال چندان مشکل نیست. باید گفت ـ همانطور که جامعه شناسان هم گفته اند ـ انسان به دون اجتماع همه چیز خود را از دست میدهد، علوم و دانشها، کلیه مظاهر تمدن، تکامل روحى و عواطف، و حتى سخن گفتن و مانند آن، همه را یکباره از دست خواهد داد.

***

1. در این زمینه مشروحاً در کتاب «رهبران بزرگ»، سخن گفته ایم.