در تعلیمات اسلام دقت زیادى روى نحوه بحث با مردم مخصوصاً با افراد جاهل و کم اطلاع شده است و از بحثهایى که جنبه « پى جویى حقیقت » در آن نیست تحت عنوان « جدال و مراء » نهى شده است ، حتى در بعضى موارد از مطلق بحث جلوگیرى شده است .
قرآن مجید مى گوید :
( وَلا تُجادِلُوا اَهْلَ الْکِتابِ اِلاّ بِالَّتِی هِیَ اَحْسَنُ )(1)
با اهل کتاب جز به روشى که از همه نیکوتر است مجادله نکنید .
و در جاى دیگر مى فرماید :
( وَجادِلْهُمْ بِالَّتِی هِىَ اَحْسَنُ )(2)
و با آنها به روشى که نیکوتر است ، استدلال و مناظره کن !
در این دو آیه بحثهایى که عنوان « شیوه نیکو » و « احسن » نداشته باشد نهى شده است و منظور از
همان بحثهایى است که جنبه دلسوزى دارد و آمیخته با محبت و ادب و عطوفت است و هیچگونه اثر سوء یا منفى در طرف ایجاد نمى نماید .
حتى در پاره اى موارد خداوند رسماً به پیامبرش (صلى الله علیه وآله وسلم) دستور مى دهد که در برابر پرخاشگریهاى مخالفان بکلى سکوت اختیار کند و مطلقاً وارد بحث ـ بحثى که سرانجامش جدال و لجاجت است ـ نشود :
( وَاِنْ جادَلُوکَ فَقُلِ اللهُ اَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ )(3)
و اگر آنان با تو به جدال برخیزند ، بگو : خدا از کارهایى که شما انجام مى دهید آگاهتر است .
در احادیثى که از طرق عامه و خاصه رسیده ، با تعبیرهاى گوناگون لطیفى که از روى یک سلسله نکات روانى پرده برمى دارد از این کار نهى شده است :
1 ـ قالَ النَّبِیُّ (صلى الله علیه وآله وسلم) : « ذَرُوا الْمِراءَ فَاِنَّهُ لا تُفْهَمُ حِکْمَتُهُ وَلا تُؤْمَنُ فِتْنَتُهُ »(4)
از مجادله بپرهیزید زیرا حکمت آن فهمیده نمى شود و از فتنه آن ایمنى نیست !
2 ـ وَقالَ (صلى الله علیه وآله وسلم) : « لایَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الاِْیمانِ حَتّى یَدَعَ الْمِراءَ وَاِنْ کانَ مُحِقّاً »(5)
هیچکس حقیقت ایمان را تکمیل نمى کند مگر اینکه ترک جدال نماید هرچند حق با او باشد .
3 ـ قالَ سُلَیْمانُ بْنُ داوُدَ لاِبْنِهِ : « یا بُنَیَّ اِیّاکَ وَالْمِراءَ فَاِنَّهُ لَیْسَتْ فِیهِ مَنْفَعَةٌ وَهُوَ یُهَیِّجُ بَیْنَ الاِْخْوانِ الْعَداوَةَ »(6)
سلیمان بن داود به پسرش گفت : پسرم ! از جدال بپرهیز زیرا سودى در آن نیست و آتش دشمنى را بین برادران برمى انگیزد .
4 ـ عَنِ النَّبِیِّ (صلى الله علیه وآله وسلم) : « ما ضَلَّ قَوْمٌ بَعْدَ هُدىً کانُوا عَلَیْهِ اِلاّ اُوتُوا الْجَدَلَ »(7)
هیچ ملتى پس از راهیابى گمراه نمى شوند مگر اینکه از راه جدل وارد شوند .
5 ـ عَنْ اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) : « یا کُمَیْلُ ! اِیّاکَ وَالْمِراءَ فَاِنَّکَ تُغْرِی بِنَفْسِکَ السُّفَهاءَ اِذا فَعَلْتَ وَتُفْسِدُ الاِْخاءَ »(8)
اى کمیل ! از مراء بپرهیز که به دست خود جاهلان را بر ضدّ خود مى شورانى و برادرى را نابود مى سازى .
در روایات بالا آثار سوء بحثهاى آمیخته به جدال و پرخاشگرى مورد بررسى دقیق قرار گرفته و از آنها استفاده مى شود که :
1 ـ جدال در بحث بیهوده است و از آن نتیجه اى عاید نمى گردد ( چون با جریحه دار نمودن عواطف طرف ، او را به مقاومت وامى دارد ) .
2 ـ جدال با ایمان کامل سازگار نیست ( زیرا جدال نشانه کبر و تفوق طلبى است و هرگز کبر با ایمان که روح آن تسلیم و خضوع در برابر حق است سازش ندارد ) .
3 ـ جدال موجب بروز فتنه و جلب عداوت و دشمنى است ( زیرا هرکس در برابر در هم شکستن شخصیتش حساس و سختگیر است ) .
4 ـ جدال موجب گمراهى است ( چون حس لجاجت و خودخواهى و تعصب را برمى انگیزد و با آن چهره حق را مى پوشاند ) .
5 ـ جدال اگر با جُهّال صورت گیرد آنها را به شکستن حریم شخصیت انسان تشویق مى کند و در برابر او جسور مى سازد ( زیرا هنگامى که حیثیت خود را در خطر ببینند حریمى را که در حال عادى در برابر دانشمندان ، محترم مى شمرند فراموش خواهند کرد ) .
براى رهایى از همه این خطرات بزرگ ، اسلام دستور مى دهد که از بحث و گفتگوهایى که جنبه پرخاشگرى و مخاصمه و جدال دارد بپرهیزند ، حتى براى اثبات حق نیز از این طریق استفاده نگردد .
1 . سوره عنکبوت ( 29 ) آیه 46 .
2 . سوره نحل ( 16 ) آیه 125 .
3 . سوره حج ( 22 ) آیه 68 .
4 . مجلسى ، بحار الانوار 2 / 138 .
5 . همان مدرک ، روایت 53 .
6 . مجلسى ، بحار الانوار 14 / 134 .
7 . ابن ماجه ، سنن ابن ماجه 1 / 47 .
8 . مجلسى ، بحار الانوار 77 / 270 ، روایت 1 .