از زمان قديم بازارها و چهار راه ها و مراكز عمومى، محلى براى تعليم و تربيت بوده
است، چنان كه بازارهاى عكاظ، مجنّه، ذى المجاز و طائف در كتاب هاى سيره و تاريخ و
ادب به عنوان مراكز عرضه اشعار نمونه عرب ياد شده و در عصر اموى از مجالس مَرْبد و
حلقات آن در بصره و استفاده از مردم باديه نشين و نقل اخبار و احاديث قبايل و انساب
مى توان نام برد.
در عصر عباسى اين برنامه ها در بازارهاى علمى رو به قوّت نهاد و بسيارى از پيشوايان
لغت و نحو مانند اصمعى، ابوعمر بن علا، قُطْرب، كسائى، خليل، سيبويه و غيره در اين
بازارهاى علمى حضور مى يافتند تا از باديه نشينان هوشمند و مطلع كه به بازارهاى
عمومى مى آمدند، كمك گيرند و معلومات خود را در زمينه علوم ادبى تكميل كنند. اينان
در برابر علما و مردم عادى با وضع بسيار جالبى به مناظره مى پرداختند.(1)
بعضى از علما و دانشمندان نيز در مجالس درسى كه در مسجد جمعه در كنار بازار تشكيل
مى شد شركت مى كردند، چنانكه ابن بطوطه جهانگرد معروف اسلامى از مجلس درس حديثى كه
در مسجد جمعه شيراز برگزار مى شد ياد مى كند و مى نويسد كه در آن حضور يافتم.(2)
(1) . الاعتصام شاطبى، ج 1، ص 272، به نقل از اسلام و تعليم وتربيت، دكتر سيد محمد باقر حجتى، ج 2، ص 40 و 41. (2) . رحلة ابن بطوطة، ج 2، ص 83 و 110.