در اسلام رابطه بسيار نزديكى ميان نماز و زكات، مسجد و اقتصاد و نماز جمعه و بازار (مركز اقتصادى جامعه در عرف آن زمان) است، به طورى كه در اغلب آيات قرآن مربوط به زكات هميشه (اتُوا الزَّكَاةَ) در كنار (أَقِيمُوا الصَّلاَةَ)(1) قرار گرفته است و در سوره جمعه از تجّار و بازاريان و خريداران مى خواهد كه ساعتى معاملات را رها سازند و به نماز جمعه بشتابند. تحت تأثير قرآن و دستورهاى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و امام على(عليه السلام) است كه مى بينيم چگونه مساجد جمعه آن چنان به بازار پيوسته كه در تمام شهرهاى اسلامى مسجد جمعه به منزله رأس شهر و بازار به منزله ستون فقرات آن است. از سويى، مسجد با دايره زكات و بيت المال، بازاريان را در برابر ورشكستگى به عنوان «والغارمين» بيمه مى كند، و از سوى ديگر با دايره حسبه بر كار بازاريان نظارت دارد و با دايره امور قضايى به اختلافات و دعاوى بازاريان رسيدگى مى كند. و رهبر اسلامى چون امام على(عليه السلام) قبل از رسيدگى به امور مملكت عظيم و پهناور، هر روز از بازار ديدن به عمل مى آورد.(2)
به علاوه، مسجد جامع و ساير مساجد كنار بازار با برنامه هاى سخنرانى و درس و بحث و خطبه هاى نماز جمعه سطح فرهنگ بازاريان را بالا مى برد و از مسائل حقوقى، سياسى و اقتصادى آگاهشان مى سازد.
صفوف نماز جمعه و جماعت، افراد غنى و فقير، زكات دهنده و زكات گيرنده را در كنار هم گرد مى آورد و نذورات، كفّارات، صدقات و فطريه را جمع آورى مى كند و به مستحقان آن مى رساند و در نتيجه روح عداوت و خصومت و حسادت وبى اعتمادى آنان را تبديل به اعتماد، صفا وصميميت، تعاون، همكارى و ايثار مى گرداند و در واقع مردم را از تجارت دنيوى به تجارت اخروى صعود مى دهد.
غالباً در كنار بازارهاى اسلامى مدرسه هاى علمى است و بازاريان پاره اى از اوقات خود را وقف فراگرفتن قرآن و مسائل فقهى به خصوص مسائل تجارت اسلامى مى كنند.
بازارهاى اسلامى طورى ترتيب داده شده كه مسجد جامع، معبر و مدخل آن است. باشد كه بازاريان با ياد خدا، وارد بازار شوند و به كسب و تجارت مشغول شوند، و به هنگام بازگشت به نماز بپردازند.
اينگونه پيوندها در اسلام ميان مسجد و اقتصاد، فضاى اسلامى اقتصاد و بازار را آنچنان مى ساخت كه روح اسلامى در بازار حاكم بود و همين فضا تا حدود بسيار زيادى از بى عدالتى ها مى كاست و همان طور كه اميرمؤمنان على(عليه السلام)فرمود: «سوق المسلمين كمسجدهم فمن سبق الى مكان فهو أحقّ به إلى اللّيل».(3)
توضيح اينكه در گذشته بعضى از بازارها، حجره و مغازه نداشت بلكه مثل جمعه بازارهاى امروز، فروشندگان در آنجا جمع مى شدند و هر كسى در گوشه اى از بازار، بساط خود را مى گستراند و شب كه مى شد جمع مى كرد و مى رفت. امام(عليه السلام)مى فرمايد: همان گونه كه در مسجد، هر كسى زودتر بيايد و محلّى را اشغال كند نسبت به آن ـ مادام كه در مسجد است ـ اولويت دارد بازار مسلمين نيز چنين است; هر كس زودتر محّلى را اشغال كند تا شب اولويت دارد.
گرچه اين حديث ناظر به مسأله «سبق» است، ولى با توجه به اينكه قاعده سبق منحصر به مسجد و بازار نيست بلكه تمام انفال و مانند آن را شامل مى شود، انتخاب مسجد براى تشبيه، اين پيام را دارد كه به هر حال بين مسجد و بازار، رابطه روشنى وجود دارد.