زهد و رياضت نفس، روح و اراده انسان را قوى و نيرومند مى سازد به گونه اى كه در برابر مشكلات تاب و توان فراوان از خود نشان مى دهد به همين دليل اولياءالله سعى داشتند مراحل بالايى از زهد را كه نام «رياضت» مى توان بر آن گذاشت، داشته باشند.
در يكى از نامه هاى نهج البلاغه، اميرمؤمنان على(عليه السلام) سخنى دارد كه خلاصه اش چنين است: «سوگند به خدا من خويشتن را چنان رياضت مى دهم كه اگر غذاى من تنها نان و نمك باشد بتوانم به آن قناعت كنم» سپس مى افزايد: «ما نبايد مانند گوسفندان پروارى باشيم كه تمام همّتشان خورد و خوراك است و هرگاه سفره رنگين را از ما بگيرند اندوهگين و بى قرار شويم».(1)
به همين دليل در روايت ديگرى آمده است: هنگامى حلواى مطبوعى براى آن حضرت آوردند، فرمود: «خوردنش حلال است; ولى من دوست ندارم خود را به اين گونه غذاها عادت دهم (مبادا اسير شكم گردم)».(2)
در روايتى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمده است: «ألزّهد في الدّنيا يُريح القلب والجسد; زهد در دنيا روح و جسم را آسوده نگه مى دارد».(3)
بهره مندى كمتر از دنيا، به انسان آزادگى، قدرت اراده و توان مندى روحى مى دهد كه بر تعلّقات خود حتى نسبت به حلال دنيا نيز چيره مى شود. چنين انسانى راحت تر زندگى مى كند و سخنان حقّش را نيز به آسانى بيان مى دارد و از محروميّت هايى كه گاه، پيامد حق گويى و آزادگى اوست، خوفى ندارد، از اين رو رهبران موفّق و مردمى دنيا، در زندگى خود به نوعى زهد پيشه اند. استاد علامه مطهرىمى نويسد:
«كدام رهبر مذهبى يا سياسى است كه با نازپروردگى منشأ تحوّلى در جهان شده است و يا كدام سرسلسله، قدرت را از خاندانى به خاندان ديگر منتقل كرده است و لذّت گرا بوده است».(4)
روشن است كه مبارزه و حق گويى در هر شرايطى، با نازپروردگى سازگارى ندارد، ازاين رو برخى از انسان ها به زهد و بهره مندى اندك از دنيا روى مى آورند تا راحت و آزاده زندگى كنند و محروميت هاى تحميلى، آنها را از رسيدن به مقاصد عالى باز ندارد.
على(عليه السلام) مى فرمايد: «لا تجتمع عَزيمة و وَليمة; عزم و اراده در راه رسيدن به مقاصد عالى، با خوشگذرانى جمع نمى شود».(5)
تعبير رسول خدا(صلى الله عليه وآله) از آثار زهد كه فرمود: «زهد در دنيا سبب راحتى روح و جسم است» نيز گوياى حقيقت ارزشمندى است. انسانى كه به كم عادت كرده و روح و جسمش با آن خو گرفته، از حرص و حسادت نسبت به اموال ديگران و تكاپو براى زندگى مرفّه، دور است. نه به مال كسى حسادت مىورزد، نه براى به چنگ آوردن آن نقشه مى كشد و نه با نبودش، بى خواب و بى قرار مى شود. بدنش نيز به غذاى ساده و كمى امكانات عادت كرده است، لذا در شرايط سخت زندگى ـ كه گاه بر اثر حوادث طبيعى و گاه به صورت تحميلى اتفاق مى افتد ـ و در حالى كه ديگران از نبود خوراك رنگين در آزارند و خواب راحتى ندارند و بدن هاى نازپرورده آنان در رنج و عذاب است، او به سادگى زندگى مى كند و به راحتى روزگار مى گذراند، زيرا بدنش نيز از پيش به چنين شرايطى خو گرفته بود.

(1) . ر.ك: نهج البلاغه، نامه 45 .
(2) . وسائل الشيعه، ج 16، ص 508، ح 4 .
(3) . مجمع الزوائد، ج 10، ص 286.
(4) . سيرى در نهج البلاغه، ص 229 .
(5) . نهج البلاغه، خطبه 241 .