در اسلام براى هر فردى يك زندگى متوسط و متعارف بر حسب شأن افراد در نظر گرفته شده است به گونه اى كه اگر كسى تنها به اندازه تأمين هزينه چنين زندگى اى درآمد داشته باشد، خمس به آن تعلق نمى گيرد. ولى اگر درآمدها از حد مخارج متعارف سالش اضافه بيايد، افزوده مشمول خمس مى شود.
در مواردى نيز به غنائم جنگى و يا مواد استخراج شده از معدن و گنج مشروط بر آنكه به حد نصاب برسد، خمس تعلق مى گيرد.
روشن است كه اسلام به گونه اى اين نصاب ها را تعيين كرده كه در عين تعديل ثروت اغنياء، موجب سلب انگيزه هاى آنان براى فعاليت بيشتر اقتصادى نشود، اسلام در واقع جانب هر دو طرف (غنى و فقير) را رعايت كرده است.
«خمس» يكى از ديون شرعى در اسلام است و از عبادات شمرده مى شود. در قرآن مى خوانيم: «(وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِّنْ شَىْء فَأَنَّ للهِِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِى الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنتُمْ آمَنْتُمْ بِاللهِ); بدانيد هرگونه غنيمتى به دست آوريد، خمس آن براى خدا و براى پيامبر و براى نزديكان و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه است، اگر به خدا ايمان آورده ايد».(1)
امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) در پاسخ به يكى از يارانش كه از آن حضرت درخواست كرد تا از حقّ خمسش بگذرد، فرمود: «فإنّ إخراجه مفتاح رزقكم، وتمحيص ذنوبكم وما تمهدون لأنفسكم ليوم فاقتكم; پرداخت خمس مايه گشايش روزى شما و باعث پاك شدن گناهانتان و توشه شما در روز ناداريتان (قيامت) است».(2)
در حديثى از مجاهد در تفسير آيه فوق مى خوانيم: «كان النبى(صلى الله عليه وآله) و ذو قرابته لايأكلون من الصدقات شيئاً لايحلّ لهم. فللنبي(صلى الله عليه وآله) خمس الخمس ولذي قراباته خمس الخمس ولليتامى مثل ذلك وللمساكين مثل ذلك ولابن السبيل مثل ذلك; پيامبر(صلى الله عليه وآله)و خويشاوندان و نزديكانش از صدقات و زكات استفاده نمى كردند، و براى آنان حلال نبود، بلكه پيامبر از يك پنجم از خمس و هر يك از نزديكان، يتيمان، مساكين و مسافران در راه مانده نيز از يك پنجم آن استفاده مى كردند».(3)
در مكتب اهل بيت(عليهم السلام) لفظ «غَنِمْتُم» درآيه خمس منحصر به غنائم جنگى نيست بلكه شامل هرگونه فايده و درآمدى است كه از طريق كسب، تجارت، كار و ... به دست آيد.
ناگفته پيداست اجراى اين دستور الهى افزون بر تأثير مستقيم در رفع فقر و محروميتِ قشرهاى نيازمند، تا چه ميزان مى تواند از تراكم ثروت در نزد ثروتمندان بكاهد و پول و سرمايه را به جاى راكد ماندن و پس انداز شدن به بازار مصرف و نياز برگرداند.
در نگاه دين اجراى اين فرمان الهى به قدرى محكم و جدى گرفته شده كه امام صادق(عليه السلام)شديدترين حالات انسان را در روز قيامت، لحظه اى مى داند كه صاحبان خمس بپا خيزند و خمسشان را بطلبند: «إنّ أشدّ ما فيه الناس يوم القيامة إذا قام صاحب الخمس فقال: يا ربّ خمسي».(4)