از مجموع اين آيات و روايات به خوبى استفاده مى شود كه از منظر اسلام، استفاده از مواهب خداوند در عرصه هاى گوناگون زندگى نه تنها اسراف شمرده نمى شود، بلكه ممكن است از حقوق اوليه انسان ها، خصوصاً خانواده محسوب گردد و كوتاهى از آن مستوجب عذاب خداوند باشد.
همچنين از اين روايات استفاده مى شود كه اسراف، امرى نسبى است و به همين جهت بر حسب شرايط اقتصادى، زمان، مكان و شأن و جايگاه افراد و متناسب با سطح برخوردارى افراد از امكانات معيشتى، متفاوت و متغير است.
ممكن است استفاده از موهبتى الهى در وضعيتى خاص براى فرد يا جامعه اى «اسراف» محسوب شود; ولى در وضعيتى ديگر يا براى شخص ديگرى چنين نباشد.
در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «ربّ فقير هو أسرف من الغنيّ، إنّ الغنيّ ينفق ممّا أوتىوالفقير ينفق من غير ما أوتى; چه بسا فقيرى كه از شخص غنى اسراف كارتر است، زيرا شخص غنى از دارايى خود (مسرفانه) هزينه مى كند; ولى فقير با آنكه ندارد چنين مى كند».(1)
اين حديث و مشابه آن مى رساند كه از نگاه اسلام، اسراف داراى مفهومى نسبى است كه با اختلاف اشخاص، زمان ها و مكان ها در حال تغيير است; يعنى ممكن است چيزى براى شخص فقير اسراف باشد; ولى همان چيز براى شخص غنى يا
براى همان شخص در زمان يا مكان ديگر، اسراف محسوب نشود و يا شخصى با خريد كالايى مسرف محسوب شود; ولى شخص ديگر با خريد همان كالا مسرف تر به حساب آيد.
همان گونه كه در چند روايت گذشته اشاره شد، امام صادق و امام باقر(عليهما السلام) از لباس هاى بهترى نسبت به زمان رسول خدا و اميرمؤمنان استفاده مى كردند و چون مورد اعتراض قرار مى گرفتند به اختلاف زمانها اشاره مى كردند.
اينك پرسش اساسى اين است كه معيار شناسايى اسراف و عدم اسراف چيست؟ و با انجام كدام و چه مقدار از عمل، اسراف تحقق مى يابد؟
با استفاده از روايات اين باب مى توان به سه امر ذيل به عنوان ملاك صدق اسراف و تبذير اشاره كرد:
1. نخست آنكه مصرف مال، به هدر دادن و تلف كردن آن بيانجامد; مثل دور ريختن آب اضافى حتى از يك ليوان يا زياد مصرف كردن آب هنگام وضو كه در روايات از آن به «اسراف» ياد شده است.
در حديثى از امام رضا(عليه السلام) مى خوانيم: «إنّما الإسراف فيما أتلف المال...».(2)
2. آنكه مصرف كردن بيش از نياز فرد باشد; مثلا شخصى كه بيش از يك وسيله نقليه نياز ندارد اقدام به تهيه دو يا چند وسيله شخصى نمايد، چنان كه از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: «ما فوق الكفاف إسراف; مصرف مازاد بر حدّ كفايت اسراف است».(3)طبعاً چنين ملاكى نسبت به اشخاص و مكان ها و زمان ها متفاوت است.
3. آنكه مصرف، از شأن طرف خارج باشد; مانند آنكه كسى كه به نان شب خويش نيازمند است ماشين گران قيمتى براى خود بخرد و يا لباسى كه در حدّ شأنش نيست بپوشد.
در حديثى از اميرمؤمنان مى خوانيم: «للمسرف ثلاث علامات: يأكل ما ليس له و يشترى ما ليس له، ويلبس ما ليس له; شخص اسرافگر داراى سه علامت است: غذايى كه مناسب شأنش نيست، مى خورد. چيزى كه خارج از شأن اوست مى خرد و لباسى كه مناسب شأنش نيست، مى پوشد».(4)
طريحى، لغوى معروف در شرح اين حديث مى نويسد: «كأنّ المعنى: يأكل ما لا يليق بحاله أكلُه، ويشتري مالا يليق بحاله شرائه و يلبس ما لا يليق بحاله لبسه».(5)
روشن است شئون افراد به حسب جايگاه اجتماعى و وضعيت معيشتى و اقتصادى در زمان ها و مكان هاى مختلف متفاوت است; ممكن است خريدن كالايى براى شخصى، در حدود شأنش باشد و اسراف محسوب نگردد، در حالى كه خريدن همان كالا براى فرد ديگر خارج از شأن بوده و «اسراف» به حساب آيد.
علاّمه نراقى در عوائد الايّام پس از جمع بندى آيات و روايات باب مى نويسد: «وظهر ممّا ذكر أنّ الإسراف هو تضييع المال أو صرفه فيما لا يليق أو فيما لا يحتاج; از آنچه ذكر كرديم به دست مى آيد كه اسراف عبارت است از تضييع مال يا مصرف كردن آن در جايى كه شأنش نيست و يا به آن نياز ندارد».(6)
با توجه به آنچه در تبيين اين امور سه گانه ذكر شده، مى توان در بيان ملاك هاى اسراف از ديدگاه شرع مقدس چنين نتيجه گيرى كرد:
اسراف عبارت است از بهره گيرى از امكانات و مواهب به گونه اى كه به هدر دادن مال منتهى شود و نيز زياده از حدّ نياز باشد و از نظر زمانى و مكانى متناسب با شأن و موقعيت مصرف كننده نباشد.

(1) . كافى، ج 4، ص 55، ح 4 .
(2) . من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 71، ح 165 .
(3) . غررالحكم، ح 9222 .
(4) . من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 167، ح 3624 .
(5) . مجمع البحرين، ماده «س ر ف».
(6) . عوائد الايام، ص 633-634 .