يكى از پديده هاى شوم اقتصاد در جهان امروز، بخل و انحصارطلبى است; سرمايه داران دنياى بزرگ سرمايه دارى دائماً مى كوشند راز و رمز تكنولوژى هاى پيشرفته آنها به دست ديگران نيفتد، حتى در مورد داروهايى كه حيات انسان به آن وابسته است اين بخل و انحصارطلبى مشهود است.
آميخته شدن اين رذيله اخلاقى با مسائل اقتصادى يكى از اسباب فقر در جهان سوم و فزونى فاصله ميان ملت هاى كم درآمد و سرمايه دار است. اين در حالى است كه قرآن كريم از بخل در انفاق و هزينه انتقاد مى كند و مى فرمايد: «(هَا أَنْتُمْ هَؤُلاَءِ تُدْعَوْنَ لِتُنفِقُوا فِى سَبِيلِ اللهِ فَمِنْكُمْ مَّنْ يَبْخَلُ وَمَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَنْ نَّفْسِهِ); آرى! شما همان گروهى هستيد كه براى انفاق در راه خدا دعوت مى شويد، (ولى) بعضى از شما بخل مىورزند، و هر كس بخل ورزد، نسبت به خود بخل كرده است».(1)
بديهى است بخل تنها منحصر به امور مالى نيست، بلكه شامل بخل در دانش ها و فن آورى هاى علمى كه سبب پيشرفت اقتصادى مى شود نيز مى گردد، همان درد بى درمانى كه جهان مادّى به آن مبتلاست.
گستردگى مفهوم بخل كه از آن نهى شده هم از آيات قرآن استفاده مى شود و هم از روايات اسلامى كه در منابع معروف آمده است. قرآن مجيد كسانى كه «ماعون» را منع مى كنند شديداً نكوهش كرده و آنها را هم رديف رياكاران شمرده و مى گويد: «واى بر آنها» (الَّذِينَ هُمْ يُرَاءُونَ * وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ).(2)
مطابق برخى از روايات در تفسير ماعون مى خوانيم: «هو القرض يقرضه، والمتاع يعيره، والمعروف يصنعه; ماعون وامى است كه انسان به ديگرى مى دهد و وسائل زندگى است كه به عنوان عاريه در اختيار ديگران مى گذارد و كمك ها و كارهاى خيرى است كه انسان انجام مى دهد».(3)
على(عليه السلام) در مورد بخل شديداً هشدار مى دهد و آن را ريشه همه بدبختى ها مى شمرد و مى فرمايد: «البخل جامع لمساوئ العيوب، و هو زمام يُقاد به إلى كلّ سوء; بخل جامع تمام عيب هاى زشت است واين خصلت وسيله اى است كه آدمى را به سوى تمام زشتى ها سوق مى دهد».(4)
امام سجاد(عليه السلام) فرمود: «أمّا حقّ مالك، فأن لاتأخذه إلاّ من حلّه، و لا تنفقه إلاّ في وجهه... و لا تبخل به فتبوء بالحسرة و الندامة مع التَّبَعة; و اما حقّ مالت بر تو آن است كه آن را جز از راه حلال به دست نياورى و جز در راه خدا آن را هزينه نكنى و در مصرف آن بخل نورزى كه دچار حسرت و پشيمانى خواهى شد و گناه آن نيز دامنت را خواهد گرفت».(5)
اضافه بر اينها بخل از سوى اغنيا، خشم و كينه فقرا را به دنبال دارد و گاه سبب شورش و طغيان آنان بر ضدّ ثروتمندان بخيل مى شود و در نتيجه بسيارى از منابع اقتصادى در اين ميان از بين مى رود.
همچنين بخل ثروتمندان، موجب ناامنى ها در اجتماع مى شود، چرا كه فقر سبب اعمال خلاف اخلاق فراوانى است.
شاهد گوياى اين سخن حديثى است كه از اميرمؤمنان على(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: «إذا بخل الغنىّ بمعروفه، باع الفقير آخرته بدنياه; زمانى كه غنى نسبت به انجام كار خير بخل ورزد، فقير آخرتش را به دنيايش مى فروشد».(6)

(1) . محمد، آيه 38 .
(2) . ماعون، آيه 6 و 7 .
(3) . كافى، ج 3، ص 498، ح 8; از امام صادق(عليه السلام).
(4) . نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره 378 .
(5) . بحارالانوار، ج 71، ص 8 .
(6) . نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره 372 .