ميانه روى در مصرف، از بايسته هاى مصرف و مورد تأكيد اسلام است. ميانه روى، خواه در مصرف خوراك و پوشاك و مانند آن و خواه در هزينه هاى جارى ديگر توصيه شده است. درباره ميانه روى و اعتدال در مصرف، در احاديث فراوانى تعبيرات زنده اى ديده مى شود كه نشان مى دهد پايه اقتصاد سالم، بر اعتدال در مصرف نهاده شده است. در حديثى از رسول خدا مى خوانيم: «من اقتصد أغناه الله; كسى كه راه اعتدال در مصرف را بپيمايد خدا او را بى نياز مى كند».(1)
در حديث ديگرى از على(عليه السلام) آمده است: «الاقتصاد ينمى القليل والاسراف يفنى الجزيل; ميانه روى ثروت كم را رشد مى دهد و اسراف ثروت زياد را نابود مى كند».(2)
مطلب به اندازه اى مهم است كه پيامبر ميانه روى در مصرف را نصف معيشت شمرده است، مى فرمايد: «الاقتصاد فى النفقة نصف المعيشة».(3)
همان گونه كه اشاره شد اين مطلب به شكل گسترده در احاديث اسلامى آمده است. اين بحث را با حديثى از امام صادق(عليه السلام) پايان مى دهيم، فرمود: «ضمنت لمن اقتصد ان لا يفتقر قال الله عزوجل: (وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ)(4) والعفو الوسط وقال الله عزوجل: (وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَاماً)(5) والقوام الوسط; من تضمين مى كنم كسانى كه ميانه روى را رعايت كنند هرگز فقير نشوند. سپس امام به دو آيه از قرآن استدلال مى فرمايد; در آيه نخست از پيامبر سؤال مى كنند چه چيز را انفاق كنند. پيامبر مى فرمايد: عفو; يعنى حدّ وسط و در آيه دوم خداوند در توصيف مؤمنان مى گويد: آنها كسانى هستند كه به هنگام انفاق نه اسراف مى كنند نه سخت گيرى و حد وسط را در ميان اين دو رعايت مى نمايند».(6)
با توجه به محدوديت منابع جهان و افزايش تدريجى نسل بشر، با الهام از دستورات ياد شده و رعايت اقتصاد و ميانه روى در مصرف، مى توان همگان را از مواهب طبيعى عالم بهره مند كرد و نسل هاى آينده را نيز از فقر و نيازمندى نجات بخشيد.(7)
از نمودهاى ميانه روى در مصرف، اجتناب از اسراف و تبذير است. در اسلام از ريخت و پاش و زياده روى در مصرف شديداً نكوهش شده است. در حالى كه دنياى سرمايه دارى امروز نه تنها دست مصرف كنندگان را براى مصرف بيشتر باز مى گذارد، بلكه با تبليغات گسترده، مردم را به اسراف گرايى تشويق مى كند، تا درآمد بيشترى را نصيب خود نمايد، اسلام اسراف و تبذير را تحريم كرده است.
شعار (كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ)(8) يكى از شعارهاى معروف اسلام و برگرفته از قرآن مجيد است.
اين مسأله به قدرى اهميت دارد كه قرآن مجيد تبذيركنندگان را برادران شيطان شمرده، شيطانى كه در برابر پروردگارش بسيار ناسپاس بود: (إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً).(9)
در واقع اسراف در مصرف، نوعى ناسپاسى است، همان گونه كه شيطان به الطاف خداوند ناسپاس بود، مسرفان و مبذّران نيز با ريخت و پاش و تباه كردن اموال، نعمت هاى الهى را ناسپاسى مى كنند و اين در حالى است كه يكى از اصول اقتصاد در دنياى امروز آن است كه مصرف كنندگان را از طرق مختلف به مصرف بيشتر و حتى روى آوردن به اشياء و وسايلى كه يا ارزش مصرفى ندارد و يا بسيار كم ارزش است، تشويق نمايند.
در روايات اسلامى نيز رابطه ميان اسراف و فقر به خوبى ديده مى شود، چنان كه در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: «إنّ السَّرَف يورث الفقر وإنّ القصد يورث الغنى; اسراف، فقر به بار مى آورد و ميانه روى غنا را در پى دارد».(10)
در روايات اسلامى به اندازه اى به مصرف صحيح از مواهب الهى اهميّت داده شده كه حتى در حديث معروف دور ريختن آب اضافه و به دور انداختن هسته مفيد خرما از مصاديق اسراف شمرده است:
سليمان بن صالح مى گويد از امام صادق(عليه السلام) از كم ترين درجه اسراف سؤال كردم؟ آن حضرت فرمود: «... إهراقك فضل إنائك، و أكلك التّمر و رمْيك بالنّوى هيهنا و هيهنا; حداقل اسراف اين است كه اضافه آب آشاميدنى را دور بريزى و خرما را بخورى و هسته آن را اينجا و آنجا به دور افكنى».(11)

(1) . ميزان الحكمه، ج 3، ح 3342.
(2) . غررالحكم، ح 8062.
(3) . كنز العمال، ج 3، ح 5434 .
(4) . بقره، آيه 219 .
(5) . فرقان، آيه 67 .
(6) . من لايحضره الفقيه، ج 2، ص 64، ح 1721 .
(7) . درباره مصرف مقتصدانه ر.ك: «پرهيز از هرگونه اسراف» در همين كتاب.
(8) . اعراف، آيه 31 .
(9) . اسراء، آيه 27 .
(10) . كافى، ج 4، ص 53، ح 8 .
(11) . همان، ج 6، ص 460. در ارتباط با نهى اسلام از اسراف و تبذير وهمچنين آمارهايى پيرامون مصرف گرايى در جهان غرب، به بحث: «پرهيز از هرگونه اسراف» مراجعه كنيد.