رشد و توسعه در اسلام همواره مورد توجه بوده است. اسلام افزون بر تلاش جهت خرافه زدايى از مردم، تصحيح عقايد و آبادانى قيامت آنان، به دنيا و رفاه و رشد و توسعه اقتصادى آنان نيز توجه داشته است.
گاه با ترغيب به بهره مندى از دنيا: (قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللهِ الَّتِى أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ)(1) و گاه با هشدار به آنان كه بهره گيرى از دنيا را بر خود حرام كرده اند: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللهُ لَكُمْ)(2) مسلمانان را براى تلاش همه جانبه فرا مى خواند.
همچنين با صراحت از مردم مى خواهد در مسير آبادانى زمين تلاش كنند: (هُوَ أَنشَأَكُمْ مِّنَ الاَْرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا).(3) روشن است كه دعوت به عمران و آبادانى، دعوت به تلاش براى توسعه و رشد اقتصادى است.
اميرمؤمنان على(عليه السلام) نيز مى فرمايد: «فأهبطه بعد التّوبة ليَعمُر أرضه بنسله; خداوند آدم را ـ پس از توبه ـ به زمين فرود آورد تا زمين را با نسل خويش آباد كند».(4)
همچنين على(عليه السلام) هنگامى كه از دوران جاهليت و پيش از بعثت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) ياد مى كند، علاوه بر يادآورى عقايد نادرستى كه در پرتو تعليمات حيات بخش نبوى اصلاح شد، از فقر و تنگدستى مردم نيز ياد مى كند كه با تبعيّت از اسلام و مكتب رسول خدا(صلى الله عليه وآله) از جامعه رخت بر بست; مى فرمايد: «إنّ الله بعث محمّداً صلّى الله عليه و آله وسلّم نذيراً على العالمين، وأميناً على التنزيل، وأنتم معشر العرب على شرّ دين وفي شرّ دار، منيخون بين حجارة خُشْن، وحيّات صُمّ، تشربون الكدر، وتأكلون الجَشِب; خداوند محمد(صلى الله عليه وآله)را به عنوان بيم دهنده جهانيان و امين بر قرآن بر انگيخت، در حالى كه شما مردم عرب، داراى بدترين دين بوديد و در بدترين خانه ها زندگى مى كرديد، منزلتان ميان سنگ هاى سخت و مارهاى خطرناك بود، از آب هاى آلوده و غذاهاى ناگوار استفاده مى كرديد».(5)
در دعايى از امام حسن عسكرى(عليه السلام) مى خوانيم: «صلّ على محمّد وآل محمّد كما رحمت به العباد وأحييت به البلاد، ... وأضعفت به الأموال; خدايا بر محمد درود فرست، همان گونه كه به بركت وجود او به بندگانت مهربانى كردى، شهرها را آباد نمودى و سرمايه ها را افزايش دادى».(6)
اميرمؤمنان على(عليه السلام) نيز در عهدنامه خود به مالك اشتر سفارش به آبادانى و توسعه مى كند و مى فرمايد: «وليكن نظرك في عمارة الأرض، أبلغ من نظرك في استجلاب الخراج; بايد انديشه ات در آبادى زمين از تدبيرت در جمع ماليات بيشتر باشد». سپس مى افزايد: «لانّ ذلك لايُدرك إلاّ بالعمارة; زيرا ماليات جز با آباد كردن زمين به دست نمى آيد».(7)
در دعايى از امام سجاد(عليه السلام) داشتن امكاناتى كه بتوان همه نيازمندى هاى زندگى را تأمين كرد، از خدا خواسته شده است: «... معيشة أقوى بها جميع حاجاتي»(8) و در دعاى ديگرى از امام باقر(عليه السلام)رفاه در معيشت از خداوند خواسته شده: «أسالك اللّهم الرّفاهيّة في معيشتي ما أبقيتني»(9) همه اينها حكايت از اهميت توسعه و رفاه در زندگى دارد. البته توسعه همه جانبه اى كه دنيا و آخرت و مسائل مادّى و معنوى در آن لحاظ شود.
در روايات اسلامى ترسيمى كه از زمان حضرت مهدى(عليه السلام) شده، توسعه و رفاه عمومى را از شاخص ها و ويژگى هاى آن عصر معرفى كرده است. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: «يتنعّم اُمّتي في زمن المهدي(عليه السلام)نعمة لم يتنعّموا قبلها قطّ: يرسل السّماء عليهم مدراراً ولا تدع الأرض شيئاً من نباتها إلاّ أخرجته; امّت من در زمان حكومت مهدى به گونه اى بى سابقه از نعمت هاى الهى بهره مند مى شوند; آسمان باران رحمتش را بر آنها مى بارد و زمين همه روييدنى هايش را آشكار مى كند».(10)
در منابع اهل سنّت نيز درباره توسعه اى كه در اسلام نويد آن داده شده است، از قول رسول خدا(صلى الله عليه وآله)آمده است: «لا تقوم السّاعة حتّى يُكثر فيكم المال، فيفيض حتّى يُهِمَّ ربّ المال من يقبل صدقته، وحتّى يعرضَه فيقول الّذي يعرضه عليه: لا أرَبَ لي; پيش از برپايى رستاخيز (در دوره آخر الزمان) به اندازه اى مال در ميان شما فراوان گردد كه صاحب مال نگران يافتن كسى است كه صدقه اش را بپردازد، و به هر كه مالش را عرضه مى كند، پاسخ شنود كه نيازى ندارم».(11)
همان گونه كه در منابع اهل سنت از زمان حكومت مهدى(عليه السلام) نيز به طور گسترده احاديثى نقل شده است كه بخشى از آنها مربوط به گستردگى رفاه، نعمت و توسعه است. از جمله از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)نقل شده است كه فرمود: «تَنعَم اُمّتي فيها نعمة لم ينعموا مثلها، يرسل الله السماء عليهم مدراراً، ولا تدّخر الأرض شيئاً من النّبات، والمال كُدس، يقوم الرّجل فيقول: يا مهدي أعطني، فيقول: خذ; امت من در زمان مهدى(عليه السلام)از چنان نعمتى برخوردار مى شود كه هرگز سابقه نداشته است. آسمان بارانى فراوان و پيوسته (و با بركت) بر آنها مى بارد و زمين همه روييدنى هايش را آشكار مى كند و اموال خرمن خرمن است (و بسيار فراوان) چندان كه شخصى نزد آن حضرت مى آيد و مى گويد: اى مهدى به من مالى عطا كن، حضرت مى گويد: (از اين اموال فراوان براى خودت) بردار».(12)
اما اسلام به رشد اقتصادى همراه با رشد معنوى توجه كرده است، چرا كه بدون تقوا و ديندارى، ثروت و مال سبب طغيان آدمى مى شود: (إِنَّ الاِْنسَانَ لَيَطْغَى * أَنْ رَّآهُ اسْتَغْنَى)(13) و نتيجه آن، دنياى مملو از استعمار واستكبار و ظلم و بيدادگرى خواهد بود.
لذا از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه فرمود: «نعم المال الصالح، للمرء الصالح; مال خوب براى انسان صالح خوب است».(14)
اميرمؤمنان على(عليه السلام) در وصف متقيان آنجا كه از بهره مندى آنها از دنيا سخن مى گويد، مى فرمايد: آنها هم از دنيا و امكانات مادى بهره گرفتند و هم از آخرت و نعمت هاى آن برخوردار شدند: «إنّ المتّقين ذهبوا بعاجل الدّنيا وآجل الآخرة».(15) در اين ارتباط در گفتار دوم بيشتر سخن خواهيم گفت.

(1) . اعراف، آيه 32 .
(2) . مائده، آيه 87 .
(3) . هود، آيه 61 .
(4) . نهج البلاغه، خطبه 91. ابن خلدون دانشمند نامى جهان اسلام (م 808) در كتاب تاريخ خود دانش «عمران» را مطرح كرده و در جلدهاى 1 و 2 به طور مشروح از آن بحث كرده است. اين مباحث با همان چيزى كه امروزه از آن با عنوان «توسعه» ياد مى كنند، تقارب دارد.
(5) . نهج البلاغه، خطبه 26 .
(6) . بحارالانوار، ج 91، ص 73 .
(7) . نهج البلاغه، نامه 53 .
(8) . بحارالانوار، ج 87، ص 3.
(9) . همان، ج 94، ص 379.
(10) . همان، ج 51، ص 83 .
(11) . صحيح بخارى، ج 2، ص 113 .
(12) . مجمع الزوائد، ج 7، ص 317; معجم الاوسط طبرانى، ج 5، ص311 (با اندكى تفاوت).
(13) . علق، آيه 6 .
(14) . مسند احمد، ج 4، ص 197.
(15) . نهج البلاغه، نامه 27 .