از جمله مفاهيم تحريف شده «صبر» است. در ميان مباحث اخلاقى كمتر بحثى به اندازه صبر مورد توجه قرآن قرار گرفته و در بيش از 90 آيه به آن سفارش شده است.
در روايتى منزلت صبر در ميان اجزاى ايمان همانند سر در ميان اعضاى بدن انسان دانسته شده است و همان گونه كه سر رئيس بدن است و بدون آن براى انسان حيات ممكن نيست، صبر نيز در ميان اجزاى مختلف ايمان چنين است.(1) در اهميت صبر همين بس كه پاداش بسيارى از خوبيها از ناحيه خداوند به مقدار مشخص تعيين شده; ولى درباره اجر صابران مى فرمايد: (إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَاب).(2)
با همه اهميتى كه صبر در اسلام دارد متأسفانه برخى با برداشتى غلط آن را مرادف با تحمّل ظلم و ستم، مى دانند. نتيجه اين برداشت انحرافى در طول تاريخ مسلمين، تحقير، ذلّت و استهزاى آنها از سوى ديگران بوده است.
ولى صبر و شكيبايى در اسلام انواع و اقسامى دارد كه هيچ يك از آنها تحمّل ظلم و خوارى و سازش با ستمگران را نتيجه نمى دهد.
1. صبر در برابر خواسته هاى نفس (صبر بر شهوات);(3) يعنى ايستادگى در برابر هوا و هوس سركش كه انسان را به گناه مى كشاند.
2. صبر در برابر طاعت الهى;(4) مى دانيم انجام واجبات و ترك محرمات معمولا آميخته با مشكلاتى است كه اگر انسان استقامت نداشته باشد، آنها را رها مى كند، همان گونه كه در قرآن آمده: (فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ).(5) برخى گفته اند به كارگيرى واژه اصطبار به جاى صبر كه دلالت بر مبالغه مى كند، حاكى از اهميت صبر بر طاعت خداوند است.(6)
3. صبر در تبليغ و دعوت به حقايق دينى و استقامت در راه امر به معروف و نهى از منكر; پيامبران الهى تمثّل عينى چنين صبرى بوده اند، لذا قرآن از قول آنان حكايت مى كند كه مى گفتند: (وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَيْتُمُونَا وَعَلَى اللهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ).(7) نيز خداوند پيامبر اسلام را تسلّى مى دهد كه اگر تو را تكذيب كردند، نگران نباش، زيرا پيامبران گذشته را نيز تكذيب كردند ولى آنان صبر و پايدارى داشتند: (وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا).(8)
4. صبر در برابر مشكلات حيات فردى و اجتماعى ومصائب;(9) بيشترين تحريف مفهوم صبر در اين مورد پيش مى آيد. اين صبر به معناى استقامت همراه با تلاش براى حلّ مشكل است; نه تسليم در برابر مشكلات و تحمّل بى قيد و شرط آن. اين گونه صبر در ميدان جنگ سفارش شده است. قرآن مى فرمايد: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا...وَلاَ تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِرِينَ).(10)و اين چنين صبرى است كه ظفر را در پى دارد و «هر دو دوستان قديم اند» و همراه هم. به اين نكته نيز قرآن اشاره دارد و مى فرمايد: (يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِّنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِّنْكُمْ مِّائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفاً...فَإِنْ يَكُنْ مِّنْكُمْ مِّائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِّنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللهِ وَاللهُ مَعَ الصَّابِرِينَ).(11)
قطعاً چنين صبرى در جنگ، به معناى تسليم و سستى و زبونى در مقابل دشمن نيست، بلكه در دفاع و عزّت و سربلندى مسلمين تجلى مى كند و سبب مى شود مثلا بيست نفر چنان قدرتمند شوند كه در برابر دويست نفر ايستادگى كنند. نمونه هاى بارز اين نوع صبر در قرآن مجيد، در مورد طالوت و همراهان اندك او، اصحاب بدر و بسيارى از پيامبران و همراهان آنها آمده است، چنان كه مى فرمايد: (وَكَأَيِّنْ مِّنْ نَبِىّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ).(12)
درباره حضرت حسين بن على(عليهما السلام) سيدالشهدا كه اسوه صبر و استقامت بود، در يكى از زيارت نامه ها آمده است: «ولقد عجبت من صبرك ملائكة السماوات».(13)

(1) . نهج البلاغه، قصار 82 .
(2) . زمر، آيه 10 .
(3) . در روايات از آن به «صبر در برابر معصيت» تعبير شده است. (ر.ك: بحارالانوار، ج 79، ص 136; كنز العمال، ج 3، ص 273، ح6515).
(4) . در روايات نيز به آن اشاره شده است (ر.ك: مدرك پيشين).
(5) . مريم، آيه 65 .
(6) . الصبر فى القرآن (يوسف قرضاوى)، ص 46 .
(7) . ابراهيم، آيه 12 .
(8) . انعام، آيه 34 .
(9) . ر.ك: بحارالانوار، ج 68، ص 96 به بعد; كنز العمال، ج 3، ص273 به بعد.
(10) . انفال، آيات 45و46.
(11) . انفال، آيات 65و66 .
(12) . آل عمران، آيه 146 .
(13) . بحارالانوار، ج 98، ص 240 .