از مهمترين عوامل فقر در جامعه دينى و اسلامى، تحريف مفاهيم دينى است كه گاه از سوى دوستان و خودى ها بر اثر ناآشنايى با مكتب اسلام، و گاه از سوى دشمنان ـ اعمّ از حكّام، يا فرقه ها و مسلك هاى معاند نسبت به اسلام ـ انجام مى شود.
تحريف، داراى اقسامى است: يك قسم آن از قبيل تبديل متون مقدس دينى; يعنى الفاظ و عبارات كتب دينى يا متن احاديث و گفته هاى بزرگان دين است كه به آن تحريف لفظى مى گويند. نوع ديگر تحريف كه چه بسا آثار مخرّب آن از تحريف لفظى خطرناك تر است تحريف معنوى است كه اتفاقاً يكى از عوامل فقر اجتماعى نيز محسوب مى شود.
تحريف معنوى تحريفى است كه در مفاهيم صورت مى پذيرد بدين گونه كه بدون كم و زياد كردن الفاظ، معنا و مفهوم يك متن دينى دست كارى مى شود و به نحو دلخواه، تفسير و توجيه مى گردد.
از اين گونه تحريف نسبت به تفسير قرآن، با تعبير «تفسير به رأى» ياد مى شود و در روايات از آن نكوهش شده است.(1)
تحريف در مفاهيم دينى گاه در حوزه عقايد اسلامى صورت مى گيرد; مانند مسئله جبر و اختيار، و گاه در حوزه مفاهيم اخلاقى و اقتصادى; مانند مسئله صبر، زهد و قناعت. به اين گونه كه تصور مى شود مفهوم صبر، تسليم شدن در برابر مشكلات و معناى زهد ترك فعاليت هاى اقتصادى و مفهوم قناعت ترك كوشش و تلاش براى زندگى بهتر است در حالى كه اين گونه افكار هرگز با تعليمات اسلام و تفسيرهايى كه در متون اسلامى براى اين الفاظ شده سازگار نيست.
آنچه حكّام و زمامداران جور را وادار به تحريف دين مى كند، اغراض سياسى از قبيل بهره كشى از رعيّت، توجيه تحمل ظلم از سوى رعيّت و تضييع حقوق آنان است. همان گونه كه زمامداران بنى اميه و بنى عباس دستيارانى از دانشمندان داشته اند كه به عنوان راوى حديث، مفسر قرآن و كارشناس دين، حقايق دين را وارونه مى كردند، آيات قرآن و روايات رسول خدا را به دلخواه خلفا تفسير مى كردند و آنچه مى خواستند بر سر اسلام و مسلمانان مى آوردند.
كفّار و بيگانگان از اسلام نيز، براى تضعيف مسلمانان و بهره كشى از آنان از اين روش استفاده فراوان برده اند.
خداوند در قرآن مى فرمايد : اى مسلمانان آيا شما طمع بسته ايد كه اينها ايمان بياورند: (أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ) در حالى كه گروهى از آنان كلام خدا را شنيدند، ولى آن را تحريف كردند. تحريف آنان چنين نبود كه ناآگاهانه بد معنا كنند; بلكه آگاهانه تحريف مى كردند: (ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ)(2) آنها خوب مى فهميدند ولى براى گمراه كردن ديگران آن را از مسير اصلى خارج مى كردند: (يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَّوَاضِعِهِ).(3)
تحريف مفاهيم دينى در طول تاريخ از ناحيه خود مسلمانان نيز، وجود داشته و دامنه آن به اشعار و مواعظ و نصايح نيز كشيده شده است. در صدر اسلام، عثمان بن مظعون كه مسلمانى معتقد و بى غرض بود، فكر مى كرد رفتار راهبانه در اسلام پذيرفته است، لذا كسب و كار خود را تعطيل كرد و لباسى همچون راهبان پوشيد و در گوشه اى مشغول عبادت شد; ولى با راهنمايى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به اشتباهش پى برد.(4) اين گونه تحريف ها با انگيزه هاى متفاوتى تاكنون نيز ادامه دارد.
در روزگار ما روشنفكران دينى نيز با تأثير از مكاتب مادى و غربى، در دين تأويل ها و تفسيرهاى دلخواه خود را وارد مى كنند. البته دشمنان نيز بيكار نيستند و براى محو مذهب غالباً از تحريف استفاده مى كنند.

(1) . ر.ك: بحارالانوار، ج 89، باب تفسير القرآن بالرأى، ص 107 به بعد; سنن ترمذى، ج 4، ص 268 به بعد.
(2) . بقره، آيه 75 .
(3) . نساء، آيه 46 .
(4) . ر.ك: كافى، ج 5، ص 494، ح 1; مسند احمد، ج 6، ص 226 .