پروردگار عالم در زمين به قدر كفايتِ همه انسان ها، بلكه به مقدار نياز همه حيوانات و گياهان و ساير موجودات، نعمت هاى مادى و معنوى قرار داده است; ولى اين منابع نامحدود نيست، پس اين خود انسان ها هستند كه در استفاده از مواهب الهى بايد عدل و انصاف را رعايت نموده و به حق خود راضى باشند و به حقوق ديگران تجاوز نكنند.
رشد و ترقى انسان به دو امر بستگى دارد: وجود مواهب خدادادى به قدر كفايت و شروط و امكانات متناسب.
اوّل: وفور امكانات و مواهب الهى; اين مواهب را خداوند در اختيار همه انسان ها، بلكه همه موجودات قرار داده است. (هُوَ الَّذِى خَلَقَ لَكُمْ مَّا فِى الاَْرْضِ جَمِيعاً...).(1)
دوم: وجود امكانات متناسب; انسان ها بايد وضعيت متناسب را براى خود فراهم نمايند و براى فراهم شدن وضعيت متناسبِ ديگران نيز همكارى كنند.
پايه و اساس بررسى عوامل فقر به همين دو امر بستگى دارد و در هر يك از اين دو جهت، مكاتب فلسفى و اقتصادى معاصر مطالبى را گفته اند.
گروهى امر اول را انكار كرده و معتقدند مسئله فقر (و اصولا مشكلات اقتصادى) ناشى از كمبود مواد اوليه و محدوديت منابع توليد است. به بيان ديگر، نيازهاى بشر نامحدود است و منابع توليد محدود، و به اصطلاح عدم توازن عرضه و تقاضا اقتضا مى كند فقر و گرسنگى و مشكلات اقتصادى به صورت معمايى لاينحل و ضرورت اجتماعى تلقّى گردد و محروميت به هيچ وجه از زندگى بشر جدا نباشد.
نقد و بررسى:
در جهان بينى اسلامى، نظام جهان تكوين آن چنان سنجيده و حساب شده است كه اگر بشر در استفاده و بهره بردارى از مواد اوليه جهان تكوين و عالم طبيعت، نظام تشريعى الهى را رعايت كند و احكام و قوانين اسلام را به اجرا درآورد، در هيچ عصر و زمانى با مشكل اقتصادى و بحران هاى ناشى از فقر مواجه نخواهد شد.
قرآن مجيد در اين باره تعبيرات قابل توجهى دارد كه از مجموع آنها استفاده مى شود در خوان گسترده الهى ندرت و كمبودى وجود ندارد:
1. «(أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّماوَاتِ وَمَا فِى الاَْرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً...);
آيا نديديد خداوند آنچه را در آسمان ها و زمين است مسخّر شما كرده و نعمت هاى آشكار و پنهان خود را به وفور بر شما ارزانى داشته است».(2)
2. «(وَمَا مِنْ دَابَّة فِى الاَْرْضِ إِلاَّ عَلَى اللهِ رِزْقُهَا); هيچ جنبنده اى در زمين نيست مگر اينكه روزى او بر خدا است».(3)
3. «(وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللهِ لاَ تُحْصُوهَا); و اگر نعمت هاى خدا را بشماريد هرگز نمى توانيد آنها را احصا كنيد».(4)
4. «(وَلَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الاَْرْضِ وَجَعَلْنَا لَكُمْ فِيهَا مَعَايِشَ قَلِيلا مَّا تَشْكُرُونَ); ما تسلّط و حاكميت بر زمين را براى شما قرار داديم و انواع وسايل معيشت را براى شما فراهم كرديم; ولى كمتر شكر مى كنيد».(5)
از آيات ديگرى از قرآن استفاده مى شود كه اين مواهب نامحدود نيست، بلكه كافى است، بنابراين در حفظ آنها و اعتدال در مصرف آنها بايد كوشيد. قرآن مى فرمايد: «(وَإِنْ مِّنْ شَىْء إِلاَّ عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَر مَّعْلُوم); خزائن همه چيز تنها نزد ماست; ولى ما جز به اندازه معيّن آن را نازل نمى كنيم».(6)
* * *
مكتب ماركسيسم عامل فقر و گرسنگى را ناشى از تضاد ميان شكل توليد و روابط توزيع مى داند. به اين معنا كه ماركسيست ها مشكل فقر را ناشى از ناهماهنگى و تضاد موجود ميان اشكال توليد، برده دارى فئودالى و سرمايه دارى با روابط توزيع مى دانند، آنها مى گويند : در اين دوره ها ابزار توليد در دست افراد و يا گروه هاى محدودى از جامعه قرار گرفته و نتيجه آن محروميت اكثريت افراد جامعه است. و اگر بشر خود را به جامعه سوسياليستى و كمونيستى برساند، بر اثر هماهنگى ميان نيروهاى توليد و شكل توزيع، خود به خود فقر ريشه كن مى شود، زيرا در آن روز مالكيّت خصوصى ديگر مفهومى نخواهد داشت.
بنابراين، تا رسيدن به رؤياى قطع رابطه مالكيّت خصوصى، دنيا بايد در آتش فقر بسوزد.

(1) . بقره، آيه 29 .
(2) . لقمان، آيه 20. جالب اينكه در ذيل آيه جمله اى است كه به نظر مى رسد پاسخ اتهام طرفداران سرمايه دارى است: (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِى اللهِ بِغَيْرِ عِلْم وَلاَ هُدىً وَلاَ كِتَاب مُّنِير) بنابراين كمبود موادّ اوليه در طبيعت گمانى بيش نيست و هيچ گونه پايگاه علمى و واقعى ندارد.
(3) . هود، آيه 6 .
(4) . ابراهيم، آيه 34 و نحل، آيه 18 .
(5) . اعراف، آيه 10 .
(6) . حجر، آيه 21.