در برابر این سؤال که بالاخره اسلام چه طرحى درباره بردگان دارد؟ آیا بردگى را تجویز کرده یا محکوم مى کند؟ طرفدار آزادى بردگان است یا اجازه مى دهد استثمار بشر بوسیله بشر ادامه یابد؟ باید صریحاً گفت:
طرح اسلام در این زمینه روشن است : اسلام یک طرح آزادى تدریجى دارد یعنى برنامه اى تنظیم کرده که بردگان تدریجاً آزاد شوند و در اجتماع جذب گردند، و براى این دوران انتقالى (انتقال بردگان به یک جامعه بزرگ انسانى) نیز طرحى دارد که طبق آن مفهوم بردگى شکل سابق خود را از دست مى دهد.
براى توضیح این طرح باید به سه موضوع توجّه کرد:
1ـ آزادى یک اصل اساسى
مطالعه قرآن که متن قانون اساسى اسلام است نشان مى دهد اسلام کوشش وسیعى براى آزادساختن انسانها در همه زمینه ها داشته است، براى آزاد ساختن افکار از خرافاتى همچون بت پرستى و موهومات دیگر، براى آزاد ساختن انسانها از تبعیضات نژادى و قبیلگى و مانند آن; و براى آزاد ساختن انسانها از بردگى دسته جمعى مانند آنچه در حکومت فرعونها و نمرودها مى گذشت; کوشش زیادى به خرج داد و به همین دلیل مى بینیم حتى در دنیاى امروز ملّتهایى که مورد استثمار واقع شده اند براى بدست آوردن آزادى خود از تعلیمات اسلام کمک مى گیرند.
توجّه روزافزون سیاهان آمریکا به اسلام و گسترش قوانین آن در میان این طبقه که در کنار سازمانهاى عریض و طویل جهانى هنوز حقوق حقّه خود را دریافت نداشته اند; و همچنین اسلام آوردن کشورهاى استعمارزده آفریقایى و حتى بعضى از رؤساى جمهورى آنها (مانند رئیس جمهورى کشور گابن که اخیراً مسلمان شد و در برابر جمعیّت خبرنگاران علّت جذب خود را به سوى اسلام; روح آزادى خواهى اسلام، و مبارزهاى آن بر ضد تبعیضات نژادى ذکر کرد) و همین طور استفاده از شعارهاى اسلامى در جهادهاى آزادى بخش مانند جهاد ملّت الجزایر در راه آزادى، همه گواه زنده این حقیقت است.
بنابراین هیچ کس نمى تواند احتمال دهد که اسلام بطور اصولى «بردگى بشر را بوسیله بشر» بپذیرد و یا در برابر آن سکوت اختیار کند و براى الغاى بردگى مبارزه نکند.
حدیث معروفى که از پیشوایان اسلام در این زمینه نقل شده شاهد این مدعاست آن جا که فرمود: «شرالناس من باع الناس; بدترین مردم آن کس است که آدم فروشى کند». طبق این حدیث کسانى که در راه بردگى انسانها کوشش مى کنند بدترین افراد بشرند، این اساس تفکّر اسلام را درباره آزادى انسانها تشکیل مى دهد.
2ـ آزادى بدون واکنش نامطلوب
مى دانیم این سؤال در ذهن بعضى هست که اگر مطلب چنین است چرا اسلام در روز و ساعت معینى آزادى بردگان را بطور مطلق اعلام نکرده و چرا آزادى تدریجى محور طرح آزادى بردگان در اسلام قرار گرفت؟
ولى کسانى که به وضع حساس مسائل اجتماعى آشنا هستند مى توانند فلسفه این حکم اسلامى را دریابند:
براى مثال بسیار مى شود که یک دولت براثر اختلاف حساب با دولت و ملت دیگر اتباع او را از کشور خود خارج مى کند اگر تعداد آنها کم باشد مهم نیست، ولى اگر رقم آنها به ده ها یا صدها هزار برسد، مشکل بسیار مهمّى از نظر اجتماعى براى دولتى که اتباعش اخراج شده اند و به مملکت خود بازگشته اند ایجاد مى کند، زیرا این تعداد زیاد بصورت بیکار وارد این اجتماع مى شوند، و تا در جامعه جذب نگردند درد سرهاى عجیبى بوجود خواهد آمد، هم از نظر خطراتى که زندگى خود اینها را تهدید مى کند، و هم از نظر خطراتى که براى جامعه اى که در آن جذب نشده اند; دارند.
بنابراین اگر پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله) دستور مى داد که در روز و ساعت معین همه بردگان آزاد شوند، ده ها یا صدها هزار برده به صورت افراد بیکار و بدون خانه و لانه و زندگى و کاملا بى پناه در جامعه آن روز مى ریختند; جامعه اى که قدرت جذب آن براى افراد بیکار (برخلاف امروز) بسیار کم بود.
این موضوع بطور قطع یک بحران اجتماعى خطرناک بوجود مى آورد، هم از نظر خود بردگان که در خطر نابودى قرار داشتند، و هم از نظر اجتماعى که این افراد بیکار و محروم در آن سرگردان مى ماندند.
بنابراین بنیانگزار اسلام طبق یک فرمان الهى برنامه را بصورتى تنظیم کرد که بردگان تدریجاً آزاد گردند و تدریجاً در اجتماع جذب شوند، و تشکیل یک غده سرطانى و خطرناکى که قبل از هر چیز به زیان خود آنها بود; ندهند.
به همین دلیل اسلام نخست تمام سرچشمه هاى بردگى را بسته، و ریشه هاى آن را جز در مورد اسیران جنگى که در آن روز راه دیگرى براى آن تصور نمى شد قطع کرده است (چون بازداشتگاه هاى آماده براى پذیرش اسیران در آن زمان وجود نداشت) و حتى در مورد اسیران جنگى به حکومت اسلامى اختیار مى دهد که از بردگى آنها صرف نظر شود و با دادان غرامت و یا حتى بدون پرداخت غرامت آزاد شوند.
و به دنبال این کار از تمام وسایل ممکن براى آزاد ساختن بردگان استفاده کرده شغل برده فروشى را یک شغل زشت و ننگین معرفى نموده است; کفّاره بسیارى از گناهان را آزادى بردگان قرار داده و طرق عادلانه اى مانند تدبیر، مکاتبه و استیلاد که شرح آن در بحثهاى سابق گذشت، براى آزادى آنها پیش بینى کرده، و بالاخره آزاد ساختن برده را به عنوان یک عبادت بزرگ و یک عمل فوق العاده محبوب الهى معرفى نموده و به این ترتیب راه را بسوى آزادى تدریجى هموار ساخته است.
3ـ بالا بردن شخصیت بردگان
البتّه در این برنامه «آزادى تدریجى بردگان» طبعاً یک دوران انتقالى وجود خواهد داشت که مى بایست در این مورد بردگان از وضع سابق به یک جامعه آزاد انسانى گام بگذارند، ولى اسلام این دوران را نیز از نظر دور نداشته و کوشش زیادى براى کاستن آلام بردگان و بالا بردن شخصیت آنها و تأمین رفاه آنان به عمل آورده است.
به طورى که مى بینیم بردگى در این دوران، مفهوم سابق خود را که چیزى معادل یک حیوان بینوا بود از دست داده، و به صورت یک کارگر یا کارمند محترم و حتّى گاهى معاون و همکار صاحب خود درآمد.
در حالات على(علیه السلام) همه خوانده ایم که او هنگامى که مى خواست لباسى تهیّه کند دو پیراهن عربى همانند یکدیگر تهیه مى کرد، و در برابر قنبر غلام آزاد شده خود مى گذاشت و به او دستور مى داد که نخست یکى را انتخاب کند و دیگرى را براى خود بر مى داشت.
یا در حالات امام سجاد(علیه السلام) مى خوانیم که یکى از غلامان آن حضرت در یک روز گرم تابستان به خواب عمیقى فرو رفته بود و دانه هاى عرق بر سر و صورت او نمایان بود. امام در کنار او نشست و او را باد زد تا آسوده بخوابد، فقط هنگامى که از خواب بیدار شد به او توصیه کرد که هم استراحت کند و هم کارها و وظایف خود را انجام دهد.
و یا در حالات على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانیم که به هنگامى که سفره غذا گسترده مى شد تا همه کارکنان و یا غلامان کنار سفره نمى نشستند، شروع به غذا خوردن نمى کرد.
و یا در حالات پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم که غلام آزادشده اى همچون بلال، اذان گو و یا به یک معنا سخنگوى پیامبر(صلى الله علیه وآله) بود.
آیا در دنیاى امروز هیچ رئیسى حاضر است نسبت به پیش خدمتها و کارکنان جزء خود در لباس و غذا، و سایر تشریفات زندگى این چنین مواسات و برابرى کند؟ و آیا بردگى در دوران انتقالى همان مفهوم سابق را داشت؟ و آیا وضع آنها به مراتب بهتر از وضع بسیارى از کارگران در دنیاى امروز و در کشورهاى پیشرفته صنعتى نبود؟
با توجّه به آنچه در بالا گفته شد طرح انسانى اسلام در این زمینه روشن مى گردد.
