پیش گفتار
مقولۀ حج به عنوان فریضۀ بزرگ اسلام و ازجمله مهمترین شعائر دین و به عنوان ارزشمندترین اعمال برای قرب خداوند متعال مورد توجه می باشد. بنابراین مراسم پرشكوه حج همچون عبادات ديگر داراى بركات و آثار فراوانى در فرد ونیز جامعه اسلامى‏است كه اگرطبق برنامه صحيح انجام پذيرد واز آن بهره‏بردارى درستى شود مى‏تواند هر سال منشأ تحوّل تازه‏اى در جوامع اسلامى گردد.[1]
از این رو لزوم تبیین مهمترین مولفه های مناسک ارزشمند حج با بهره گیری از آراء و اندیشه های مرجع عالی قدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مد ظله) می تواند به عنوان منشوری جامع در چیستی فریضۀ حج و ترسیم راهکارهای بهره گیری از برکات این عمل عبادی در ابعاد مختلف مورد نظر قرار گیرد که در این نگاشته به مخاطبان ارائه می گردد.
تأملی در چیستی فریضۀ حج
1. حج؛بزرگترین رکن اسلام
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در تبیین چیستی ماهیت فریضۀ حج فرمودند: يكى از بزرگترين اركان اسلام در نظر شيعه حج است،[2] حج در حقيقت يك نوع جهاد بدنى و مالى است، بلكه حج جهاد معنوى است همان طور كه جهاد، حج حقيقى مى‏باشد و با دقت در اسرار و آداب اين دو دستور اسلامى يك نوع وحدت و هماهنگى در ميان آن دو به خوبى احساس مى‏گردد.[3]
2. چگونگی وجوب حج
هم چنین معظم له با تبیین شرایط وجودی تحقق این فریضه برای مسلمانان فرمودند: در صورتى كه شرايط عمومى از قبيل «بلوغ و عقل» و شرايط خصوصى از قبيل مستطيع بودن (داشتن زاد، توشه، مركب، سلامت بدن و امنيّت راه) در انسان جمع باشد حج يك مرتبه در تمام عمر واجب مى‏شود، البتّه وجوب آن وجوب فورى است و نمى‏توان آن را تأخير انداخت.[4]
3. حج؛ نماد مساوات بندگان الهی
مرجع و مفسر عالی قدر جهان تشیع در تشریح این فریضه مهم فرمودند: مراسم حج‏ از جمله عبادت های دسته جمعى است كه با تجرّد كامل و وارستگى مطلق، تنها با پوشيدن دو قطعه پارچه ساده آغاز مى‏گردد، نشانه مساوات بندگان الهى در پيشگاه اوست و اين يكى از آمال بزرگ انسانى است كه روزى انسان‏هاى جهان عوامل برترى‏هاى موهوم را مانند نژاد، زبان، رنگ و ثروت را كنار گذارده، همگى خود را در برابر خدا مساوى و برابر بدانند. عمل حج از عبادت‏هايى است كه به اين‏هدف تحقّق مى‏بخشد و موجب مى‏شود كه افراد با ايمان امتيازات اجتماعى را وسيله برترى خود ندانند.[5]
4. تبیین معرفتی حج ابراهیمی
سفر حج در حقيقت يك هجرت بزرگ است، يك سفر الهى است، يك ميدان گسترده خودسازى و جهاد اكبر است.[6] مراسم حج در واقع عبادتى را نشان مى‏دهد كه عميقا با خاطره مجاهدات ابراهيم و فرزندش اسماعيل و همسرش هاجر آميخته است، و ما اگر در مطالعات در مورد اسرار حج از اين نكته غفلت كنيم بسيارى از مراسم آن به صورت معما در مى‏آيد، آرى كليد حل اين معما توجه به اين آميختگى عميق است.[7]
هنگامى كه در قربانگاه در سرزمين منى مى‏آئيم... مساله قربانى ابراهيم را به خاطر مى‏آوريم كه عزيزترين عزيزانش و شيرين‏ترين ثمره عمرش را در اين ميدان در راه خدا ايثار كرد، و بعدا سنتى به عنوان قربانى در منى به وجود آمد، به فلسفه اين كار پى مى‏بريم.
هنگامى كه به سراغ جمرات (سه ستون سنگى مخصوصى كه حجاج در مراسم حج آنها را سنگباران مى‏كنند و در هر بار هفت سنگ با مراسم مخصوص به آنها مى‏زنند) ...به خاطر مى‏آوريم اينها ياد آور خاطره مبارزه ابراهيم قهرمان توحيد با وسوسه‏هاى شيطان است كه سه بار بر سر راه او ظاهر شد و تصميم داشت او را در اين ميدان" جهاد اكبر" گرفتار سستى و ترديد كند، اما هر زمان ابراهيم قهرمان او را با سنگ از خود دور ساخت.
هنگامى كه به" صفا" و" مروه" مى‏آئيم و مى‏بينيم گروه گروه مردم از اين كوه كوچك به آن كوه كوچكتر مى‏روند، و از آنجا به اين باز مى‏گردند، و بى آنكه چيزى به دست آورده باشند اين عمل را تكرار مى‏كنند، گاه مى‏دوند، و گاه راه مى‏روند...داستان سعى و تلاش آن زن با ايمان" هاجر" را براى نجات جان فرزند شيرخوارش اسماعيل در آن بيابان خشك و سوزان به خاطر مى‏آوريم كه چگونه بعد از اين سعى و تلاش خداوند او را به مقصدش رسانيد، چشمه زمزم از زير پاى نوزادش جوشيدن گرفت، ناگهان چرخ زمان به عقب بر مى‏گردد، پرده‏ها كنار مى‏رود، و خود را در آن لحظه در كنار" هاجر" مى‏بينيم، و با او در سعى و تلاشش همگام مى‏شويم كه در راه خدا بى سعى و تلاش كسى به جايى نمى‏رسد! لذا به آسانى مى‏توان از آنچه گفتيم نتيجه گرفت كه" حج" را بايد با اين رموز تعليم داد، و خاطرات ابراهيم و فرزند و همسرش را گام به گام تجسم بخشيد، تا هم فلسفه آن درك شود و هم اثرات عميق اخلاقى حج در نفوس حجاج پرتوافكن گردد، كه بدون آن آثار، قشرى بيش نيست.[8]
5. درآمدی بر نکات تفسیری در احکام حج
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ،مفسر بزرگ قرآن کریم در تبیین برخی شاخصه های تفسیری احکام حج اینگونه فرمودند: خداوند متعال در قرآن کریم ودر (آيه 197سورۀ بقره)احكام حجّ را تعقيب مى‏كند و دستورات جديدى مى‏دهد.
1- نخست مى‏فرمايد: «حجّ در ماههاى معينى است» (الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ). منظور از اين ماهها، ماههاى شوال، ذى القعده و ذى الحجه است.
2- سپس به دستور ديگرى، در مورد كسانى كه با احرام بستن شروع به مناسك حجّ مى‏كنند، اشاره كرده مى‏فرمايد: «آنها كه حجّ را بر خود فرض كرده‏اند (و احرام بسته‏اند بايد بدانند) در حجّ آميزش جنسى، و گناه و جدال نيست» (فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ). به اين ترتيب محيط حجّ بايد از تمتعات جنسى و همچنين گناهان و گفتگوهاى بى‏فايده و جر و بحثها و كشمكشهاى بيهوده پاك باشد، زيرا محيطى است كه روح انسان بايد از آن نيرو بگيرد و يكباره از جهان ماده جدا شود، و به عالم ماوراء ماده راه يابد، و در عين حال رشته الفت و اتحاد و اتفاق و برادرى در ميان مسلمانان محكم گردد و هر كارى كه با اين امور منافات دارد ممنوع است. 3- در مرحله بعد به مسائل معنوى حجّ، و آنچه مربوط به اخلاص است اشاره كرده، مى‏فرمايد: «آنچه را از كارهاى خير انجام مى‏دهيد خدا مى‏داند» (وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ). و اين بسيار لذتبخش است كه اعمال خير در محضر او انجام مى‏شود.[9] و در ادامه همين مطلب مى‏فرمايد: «زاد و توشه تهيه كنيد كه بهترين زاد و توشه‏ها پرهيزكارى است و از من بپرهيزيد اى صاحبان عقل» (وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى‏ وَ اتَّقُونِ يا أُولِي الْأَلْبابِ). اين جمله اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه در سفر حجّ موارد فراوانى براى تهيه زادهاى معنوى وجود دارد كه بايد از آن غفلت نكنيد،..آنها كه روحى بيدار و انديشه‏اى زنده دارند مى‏توانند براى يك عمر از اين سفر بى‏نظير روحانى توشه معنوى فراهم سازند.[10]
بدیهی است وجود ابعاد و زوایای مختلف فریضۀ حج امری انکار ناپذیر است ، لیکن واکاوی این شاخصه ها با نگاه ژرف اندیشانۀ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) می تواند به عنوان چراغ راه کسب علم و معرفت و شناخت نسبت به زوایای مختلف این عبادت مهم از قبیل مولّفه های عبادی، سیاسی،اجتماعی و فرهنگی، اخلاقی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد که عبارتند از:
شاخصه های عبادی در فریضۀ حج
1. تقویت پایه های تقوا و اخلاص
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) در تبیین شاخصه های عبادی فریضۀ حج «تربيت نفوس و تهذيب اخلاق و تقويت پايه‏هاى تقوا» را به عنوان شاکلۀ اصلی فلسفۀ حج برشمردند و فرمودند:در بعد اخلاقى و عبادى كه مهمترين فلسفه حج را تشكيل مى‏دهد تربيت نفوس و تهذيب اخلاق و تقويت پايه‏هاى تقوا و اخلاص مطرح است.[11] تعبيرمعروفى كه در احاديث اسلامى آمده كه مى‏گويد: «يخرج من ذنوبه كهيئته يوم ولدته امّه»، كسى كه حجّ خانه خدا را (از روى اخلاص و توجّه و با حفظ آداب و اسرار آن) انجام دهد از گناه پاك مى‏شود همانند روزى كه از مادر متولّد مى‏شود!»[12] دليل روشنى براى تأثير حجّ بر روح و جان انسان است كه او را از همه آلودگيها پاك مى‏كند و آثار گناهانى كه يك عمر در دل نشسته است، مى‏زدايد و اين بزرگترين فايده‏اى است كه نصيب زوّار بيت اللّه الحرام مى‏شود. [13]
2. حج؛ تولّد دوباره
معظم له در فرازی فریضۀ حج را به عنوان رویشی جدید برای مومنان عنوان نمودند و فرمودند: مومنان هر گامى كه بر مى‏دارند گامى به سوى خدا نزديكتر مى‏شوند و معبود و محبوب حقيقى را در همه جا حاضر مى‏بينند. آرى حج يك تولّد دوباره است! كسانى كه حج را با تمام وجودشان درك مى‏كنند آثار معنوى و روحانى آن را تا پايان عمر در دل خويش احساس مى‏كنند و شايد به همين دليل است كه حج، يك بار، در تمام عمر واجب شده است.[14]
مخصوصا توجه به اين حقيقت كه مراسم حج در هر قدم ياد آور خاطرات ابراهيم بت‏شكن، و اسماعيل ذبيح اللَّه، و مادرش هاجر است، و مجاهدتها و گذشتها و ايثارگرى آنها را لحظه به لحظه در برابر چشمان انسان مجسم مى‏كند، و نيز توجه به اينكه سرزمين مكه عموماً و مسجد الحرام و خانه كعبه و محل طواف خصوصاً ياد آور خاطرات پيامبر اسلام و پيشوايان بزرگ و مجاهدتهاى مسلمانان صدر اول است اين انقلاب اخلاقى عميقتر مى‏گردد، به گونه‏اى كه در هر گوشه‏اى از مسجد الحرام و سرزمين مكه انسان، چهره پيامبر ص و على ع و ساير پيشوايان بزرگ را مى‏بيند، و صداى آواى حماسه‏هاى آنها را مى‏شنود. آرى اينها همه دست به دست هم مى‏دهند و زمينه يك انقلاب اخلاقى را در دلهاى آماده فراهم مى‏سازند، به گونه‏اى توصيف ناشدنى و رق زندگانى انسان را بر مى‏گردانند و صفحه نوينى در حيات او آغاز مى‏كنند.[15]
شاخصه های اخلاقی فریضۀ حج
1. دگرگونی اخلاقی
در بیان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مهم‏ترين فلسفه حج همان دگرگونى اخلاقى است كه در انسان‏ها به وجود مى‏آورد. مراسم «احرام» انسان را به‏كلّى از تعيّنات مادّى و امتيازات ظاهرى و لباس‏هاى رنگارنگ و زر و زيور بيرون مى‏بَرد و با تحريم لذايذ و پرداختن به خودسازى كه از وظايف مُحرم است، او را از جهان مادّه جدا كرده و در عالمى از نور و روحانيّت و صفا فرو مى‏بَرد و آنان كه در حال عادى بار سنگين امتيازات موهوم و درجه‏ها و مدال‏ها را بر دوش خود احساس مى‏كنند يك‏مرتبه سبكبار و راحت و آسوده مى‏كند. زیرا حج‏ لباس غرور و خودبينى را از تن انسان بيرون مى‏آورد و درس تواضع و اخلاص و فروتنى را به او مى‏آموزد.[16]
2. مبارزه با نفس
هم چنین معظم له در تشریح آثار بی بدیل آموزه های اخلاقی مناسک حج برای زائران حرم امن الهی فرمودند: به يقين برنامه‏اى همچون حج‏ براى اين تنظيم شده كه انسان در پرتو آن با هواى نفس و وسوسه‏هاى شيطانى مبارزه كند و هرگاه اين مراسم، منظره جالبى داشته باشد اين مبارزه كم‏رنگ خواهد شد؛ ولى هنگامى كه با زحمت و مشقّت و در محيطى خشك و ساده برگزار گردد وسوسه‏هاى شياطين و هواى نفس، فعّال مى‏شود و اينجاست كه بازار مبارزه، داغ و بندگان باايمان، نيرومند و قوى مى‏شوند و آثار تربيتى حج‏ در آنها آشكار مى‏گردد. [17]
شاخصه های سیاسی فریضۀ حج
1. وحدت امت اسلامی، راهبرد کلیدی در فریضۀ حج
بدیهی است لزوم تقویت وحدت امت اسلامی امری انکار ناپذیر است، لذا بهره گیری از اعمال عبادی سیاسی حج در تحقق این مسأله می تواند آثار و برکات بی نظیری در اتّحاد امت اسلامی فراهم سازد.
از این رو در اندیشۀ متعالی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) مولّفه وحدت امت اسلامی به عنوان شاخصۀ راهبردی در فریضۀ حج مورد توجه قرار گرفته است، معظّم له در فرازی فرمودند: روح عبادت توجّه به خدا و روح سياست توجّه به خلق خداست. اين دو در حج چنان به هم آميخته‏اند كه تار و پود يك پارچه به حساب مى‏آيند، لذا حج عامل مؤثّرى براى وحدت صف‏هاى مسلمانان است.[18] حج عامل مبارزه با تعصّبات ملّى و نژادپرستى و محدود شدن در حصار مرزهاى جغرافيايى است.[19] در روايات اسلامى، حج به‏عنوان جهاد افراد ضعيف شمرده شده، جهادى كه حتّى پيرمردان و پيرزنان ناتوان با حضور در صحنه آن مى‏توانند شكوه و عظمت امّت اسلامى را منعكس سازند و با حلقه‏هاى تو در توى نمازگزاران گرد خانه خدا و سردادن آواى وحدت و تكبير، پشت دشمنان اسلام را بلرزانند.[20] از این رو حج‏ باعث اتحاد صفوف مسلمانان و قوت و قدرت اسلام مى‏گردد.[21]
2.کنگرۀ سالانۀ حج ، بزرگترین حلقۀ اتصال امت اسلامی
معظم له با تشبیه موسم حج به کنگرۀ عظیم امت اسلامی و در تشریح کارآمدی بی بدیل این اجتماع عظیم و باشکوه فرمودند: آورنده اسلام با وضع قوانين سياسى و دعوت به تشكيل كنگره سالانه در سرزمين مكّه، بقا و ابديّت و مصونيّت آيين خود را تضمين نموده است و طبعاً اين كنگره اثراتى بالاتر از اثرات كنگره‏هاى سالانه احزاب سياسى و زنده جهان در بر خواهد داشت.[22] منتها، سران سياسى، در اين اعصار به اهمّيّت چنين موضوعاتى توجّه پيدا كرده‏اند در حالى كه اسلام از چهارده قرن پيش طرح آن را ريخته و اثرات مطلوبى از آن گرفته است. متفكّران اسلام كه طبعاً در اجتماع مزبور شركت خواهند داشت، مى‏توانند آخرين تحوّلات اوضاع جهان اسلام را مورد بررسى قرار دهند و پس از گردآورى اطّلاعات دقيق و تبادل نظر، در بهبود وضع مسلمانان بكوشند و سرزمين اسلام را از عوامل ضدّ آزادى و استقلال پاك سازند و به پيشرفت همه جانبه مسلمانان جهان كمك كنند.[23] چه اجتماعى سودمندتر از اين كه مى‏تواند بزرگترين حلقه اتّصال ميان مسلمانان جهان باشد و سران اسلام را از اوضاع يكديگر آگاه سازد.[24] لذا كنگره سالانه حج همواره الهام‏بخش بسيارى از جنبش‏هاى آزادى خواهى و نهضت‏هاى عظيم براى گسستن زنجيرهاى ظلم و ستم و تعدّى بوده است و اين نكته با مراجعه به تاريخ اسلامى و انقلاب‏هاى فرزندان اسلام روشن مى‏شود؛ زيرا نطفه بسيارى از نهضت‏هاى اسلامى كه براى انداختن حكومت‏هاى جور و ستم صورت مى‏گرفت در ايّام حج بسته مى‏شد و اين سرزمين الهام‏بخش چنين آزادى‏هايى بود.[25]
بنابراین كنگره عظيم اسلامى «حج‏» پايه‏هاى اسلام را مستحكم نموده، و قدرت و توان مسلمين را در زمينه‏هاى مختلف فكرى و فرهنگى و نظامى و سياسى افزايش مى‏دهد.[26]
3. عزتمندی امت اسلامی
مرجع عالی قدر جهان تشیع در تبیین آثار بی نظیر فریضۀ حج در تحقق عزت و عظمت مسلمانان فرمودند: حج- اگر همان گونه كه اسلام دستور داده و ابراهيم بت شكن، جهانيان را به آن فراخوانده انجام شود- سبب عزّت مسلمين، و تحكيم پايه‏هاى دين، و وحدت كلمه، و مايه قدرت و شوكت در برابر دشمنان، و برائت از مشركين جهان خواهد شد، و اين كنگره عظيم الهى، كه هر سال در كنار خانه خدا تشكيل مى‏شود، بهترين فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نيروهاى خويش، و تقويت پايه‏هاى اخوّت و برادرى، و خنثى كردن توطئه‏ها و نقشه‏هاى دشمنان اسلام در طول يكسال مى‏دهد.[27]
4. حج؛ شاخصه ای کلیدی در استکبار ستیزی
باید اذعان نمود آثار و برکات حج در مقولۀ سیاسی پس از تحقق وحدت و تحقق عزتمندی باید با مولّفه هایی همچون ستیز با ظلم و استکبار منتهی گردد، از این رو حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مد ظله) در تشریح این مسأله فرمودند: حج وسيله‏اى است براى شكستن سانسورها و از بين بردن خفقانهاى نظامهاى ظالمانه‏اى كه در كشورهاى اسلامى حكمفرما مى‏شود.[28] حج وسيله‏اى است براى انتقال اخبار سياسى كشورهاى اسلامى از هر نقطه به نقطه ديگر، و بالاخره حج، عامل مؤثرى است براى شكستن زنجيرهاى اسارت و استعمار و آزاد ساختن مسلمين.[29]
روى همين جهت امير مؤمنان على عليه السلام به هنگامى كه فلسفه فرائض و عبادات را مى‏شمرد درباره حج مى‏گويد: الحج تقوية للدين: «خداوند مراسم حج را براى تقويت آئين اسلام تشريع كرد».[30] هم چنین بى‏جهت نيست كه يكى از سياست مداران معروف بيگانه در گفتار ی معنادار مى‏گويد: «واى به حال مسلمانان اگر معنى حج را نفهمند، و واى به حال دشمنانشان اگر معنى حج را درك كنند»!.[31]
مجموعه‏اى اين چنين فراگير و همگانى با انگيزه‏هاى بسيار والاى معنوى در دنيا بى‏نظير است. افسوس كه مسلمانان هنوز قدرت عظيم حج را در نيافته‏اند و گرنه هر سال مى‏توانستند در زير سايه حج، بزرگترين خدمت را به اسلام و شديدترين‏ ضربه را بر پايه كفر بزنند.[32]
شاخصه های اقتصادی فریضۀ حج
1. حج و ضرورتی به نام ایجاد بازار مشترک اسلامی
تقویت بنیۀ اقتصادی امّت اسلامی از جمله راهبردهای کلیدی در عزتمندی امت اسلامی است، از این رو کنگرۀ عظیم حج می تواند در این مقوله نقش به سزایی در تحقق تقویت اقتصاد امت اسلامی ایفا نماید، که تحقق این مهم نیازمند بصیرت دولت های اسلامی است، اما متأسفانه تاکنون در سایۀ غفلت برخی دولت های به ظاهر اسلامی فلسفۀ اقتصادی فریضۀ حج مورد غفلت و بی اعتنایی قرار گرفته است.
لیکن با این اوصاف نگاه ژرف اندیشانۀ مرجع عالی قدر جهان تشیع و تأکید روز افزون بر نقش آفرینی کنگرۀ عظیم حج در تقویت اقتصاد امّت اسلامی و ارائۀ راهکارهایی ارزشمند در این مسأله، حاکی از عمق معرفت و بصیرت و دغدغه مندی مرجعیت دینی نسبت به سرنوشت امّت اسلامی است؛ از این رو معظم له در فرازی فرمودند:
برخلاف آنچه برخى فكر مى‏كنند، استفاده از كنگره عظيم حج براى تقويت پايه‏هاى اقتصادى كشورهاى اسلامى نه‏تنها با روح حج منافات ندارد، بلكه طبق روايات يكى از فلسفه‏هاى آن را تشكيل مى‏دهد.[33] لذا چه مانعى دارد مسلمانان در آن اجتماع بزرگ پايه يك بازار مشترك اسلامى را بگذارند و زمينه‏اى مبادلاتى و تجارى را در ميان خود به‏گونه‏اى فراهم سازند كه نه منافعشان به جيب دشمنانشان بريزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد، اين دنياپرستى نيست، بلكه عين عبادت و جهاد است.[34] بنابراین فلسفه اقتصادى حج، در روايات اسلامى نيز اشاره شده است كه حج مى‏تواند قدرت اقتصادى مسلمين را بيشتر كند و از تنگناهاى مالى برهاند.
2. کنگرۀ عظیم حج؛ تقویت اقتصاد عمومی امت اسلامی
مرجع عالی قدر جهان تشیع با تأکید بر ضرورت برگزاری نشست های اقتصادی کشورهای اسلامی و تبادل افکار و ایده های منبعث از اقتصاد اسلامی فرمودند: در روايات اسلامى «فلسفه اقتصادى» نيز يكى از اسرار و اهداف حج شمرده شده است. ممكن است كسانى بپرسند: حج با مسائل اقتصادى چه كار دارد؟ ولى وقتى به اين نكته توجّه كنيم كه مهمترين مشكل مسلمين امروز همان وابستگى اقتصادى آنها به دشمنان اسلام است، و در كنار مراسم حج مى‏توان كنگره‏ها و سمينارهاى عظيمى از اقتصاددانان جهان اسلام به وجود آورد، و مسلمين را از اين نظر از زير سلطه اجانب رهايى بخشيد، اهمّيّت اين موضوع روشن مى‏شود.[35]
لذا مسافرت مسلمانان از نقاط مختلف دنيا به سوى خانه خدا و تشكيل آن كنگره عظيم اسلامى مى‏تواند پايه و اساسى براى يك جهش اقتصادى عمومى در جوامع اسلامى گردد به اين ترتيب كه مغزهاى متفكر اقتصادى مسلمين پس از مراسم حج‏ يا قبل از آن دور هم بنشينند و با همفكرى و همكارى پايه محكمى براى اقتصاد جوامع اسلامى بريزند و با مبادلات صحيح تجارتى آن چنان اقتصاد نيرومندى به وجود آورند كه از دشمنان و بيگانگان بى‏نياز گردند.[36] حال با این اوصاف اين معاملات و مبادلات تجارتى خود يكى از وسايل تقويت جامعه اسلامى در برابر دشمنان اسلام است، زيرا مى‏دانيم هيچ ملتى بدون داشتن اقتصادى نيرومند استقلال كامل نخواهد داشت، ولى بديهى است فعاليتهاى تجارتى بايد تحت الشعاع جنبه‏هاى عبادى و اخلاقى حج باشد نه حاكم و مقدم بر آنها و خوشبختانه مسلمانان وقت كافى قبل يا بعد از اعمال حج براى اين كار دارند.[37]
لذا باید اذعان نمود خطرناكترين مشكل مسلمانان امروز وابستگى اقتصادى آنها به بيگانگان است، چه مانعى دارد كه در كنار مراسم حج، كنگره‏ها و سمينارهاى بزرگى از اقتصاددانان جهان اسلام تشكيل شود و به عنوان يك عبادت الهى و نجات مسلمين از چنگال فقر و وابستگى به بيگانگان، در باره مشكلات اقتصادى جهان اسلام بينديشند و طرح­هاى سازنده‏اى تهيّه كنند؟ مسأله، جنبه شخصى ندارد كه سر از دنياپرستى بيرون آورد، بلكه هدف تقويت كلّ جهان اسلام و نجات از فقر و خدمت به عظمت مسلمين است.[38]
شاخصه های اجتماعی فریضۀ حج
1. فریضۀ حج؛ نفی اسلام سکولار؛ تأکید بر اسلام نبوی(ص)
از جمله آثار و برکات فریضۀ حج می توان به کارکردهای بی نظیر این عمل عبادی در تقویت بافت اجتماعی منبعث از ارزش های مشترک اسلامی در جهان اسلام اشاره نمود، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) در تشریح این مسأله فرمودند: عبادات اسلامى هم چون حج داراى اسرارى است كه مستقيماً به خود عبادت كننده يا جامعه‏اى كه در آن زندگى مى‏كنند باز مى‏گردد.[39] لیکن فراتر از همه عبادات، حج می باشد كه به طور كامل جنبه اجتماعى دارد،[40] بدیهی است اسلام يك دين اجتماعى است؛ بدين‏جهت جامعه اصل، و افراد فرع به حساب مى‏آيند كه بايد در جامعه ذوب شوند. بنابراين، كسانى كه مى‏پندارند اگر در خانه عبادت كنند حضور قلب بيشترى پيدا مى‏كنند و با اين بهانه از مسجد و جماعت مسلمانان دورى مى‏گزينند در اشتباهند. از اين‏رو غالب ضميرهاى نماز ضمير جمع است. به عنوان مثال مى‏توان به‏ «ايّاكَ نَعْبُدُ»؛ (پروردگارا) تنها تو را مى‏پرستيم»؛ «وَايَّاكَ نَسْتَعينُ»؛ و تنها از تو يارى مى‏جوييم»؛ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمِ»؛ ما را به راه راست هدايت كن»؛[41]
2. فریضۀ حج؛ آشتی قلوب در جوامع اسلامی
معظم له در تبیین کارکردهای ارزشمند حج در جمع گرایی امت اسلامی و رفع برخی مسائل و مشکلات و چالش ها و کدورت ها در میان جوامع اسلامی فرمودند: مسائل اجتماعى از ديدگاه اسلام به قدرى اهميّت دارد، كه هر چيز در راستاى آن باشد و به وحدت و آشتى ميان مسلمين كمك كند مطلوب است. و آنچه سبب جدايى و اختلاف مسلمانان گردد، منفور است. بنابراين آشتى دادن و اصلاح ذات البين آن قدر اهميّت دارد كه در رديف جهاد در خط مقدم جبهه شمرده شده است.[42] حال با این تفاسیر اساس تعليمات اسلامى بر اجتماع و جمعيّت است، يعنى اسلام اصل را جامعه مى‏داند و افراد در دل جامعه پرورش پيدا مى‏كنند و لذا مى‏بينيم كه عبادات در اسلام شكل جمعى دارد... روح حج‏ هم جماعت است.. و هر چه جماعت را سست كند مبغوض است. سخن‏چينى، غيبت و تهمت، پيوندها را قطع مى‏كند، اصلاح ذات بين، تعاون و همكارى، برآوردن حوائج مردم، محبوب است چون باعث پيوند است.[43]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت در كنار توجّه و عنايت به جسم عبادات، باید به روح آن هم توجّه نمود. زيرا هم آنان كه فقط به جسم عبادات توجّه مى‏كنند و از روح آن غافلند در خطا و اشتباهند، و هم آنان كه توجّهى به جسم عبادات ندارند، و به خيال خود فقط به روح عبادت نظر دارند، راه خطا و اشتباه را در پيش گرفته‏اند. جسم حج‏، احرام، وقوف در عرفات و مشعر، اعمال منى، طواف، سعى، حلق، تقصير و مانند آن است، امّا روحش آن است كه حاجى وقتى از مكّه باز مى‏گردد آدم تازه‏اى شده باشد، نه اين كه پول زيادى همراه خود ببرد و مقدارى وسائل نامرغوب ساخت چين و آمريكا و اسرائيل همراه خويش بياورد. آرى روح حج‏ آن است كه تحوّلى در روح انسان ايجاد شود، آثار رسول خدا صلى الله عليه و آله را ببيند. تاريخ زنده اسلام را در مكّه و مدينه مطالعه كند، و با يك سير روحانى، به دل تاريخ اسلام و زمان پيامبر خدا در صدر اسلام سفر كند، و با چشم دل ببيند كه چگونه پيامبر صلى الله عليه و آله تنها با خديجه عليها السلام و حضرت على عليه السلام در مقابل ديدگان مشركان و دشمنان اسلام در برابر ذات لايزال حضرت حق به نماز مى‏ايستاد، و جز به رضايت پروردگار به هيچ چيز نمى‏انديشيد.[44]
لذا برای حصول به روح و مغز فریضۀ حج به ویژه دریافت آموزه های اخلاقی حج، باید از تهدید و كابوسى به نام سوغاتى، حتّى در آن مواقف شريف، برحذر بود، زیرا این مقوله برخى از حجّاج را رها نمى‏كند، و بيشتر وقتشان را اشغال نموده، وآنها را در بازارها و مغازه‏ها سرگردان مى‏نمايد. آنها بجاى اينكه در آنجا به دنبال چيزهايى باشند كه در وطن نمى‏يابند، متأسّفانه بيشتر وقتشان را صرف امورى مى‏كنند كه در شهر و ديارشان به وفور يافت مى‏شود. بايد براى اين فرهنگ غلط فكرى كرد، تا اين بيمارى مهلك فلسفه اخلاقى حج را كمرنگ نسازد.[45]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه)