قرآن در آيه 102 سوره نحل حامل قرآن را «روح القدس» معرفي مي کند و می فرماید: «قُلْ نَزَّلَهُ رُوح القُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِ»؛ (بگو روح القدس آن را از جانب پروردگارت به حق نازل كرده). امّا در آيه 97 سوره بقره از نزول قرآن توسط جبرئیل سخن مي گويد: «قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‏ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ»؛ ([آنها مى گويند چون فرشته اى كه وحى بر تو نازل مى كند جبرئيل است و ما با جبرئيل دشمن هستيم به تو ايمان نمى آوريم] بگو كسى كه دشمن جبرئيل باشد [در حقيقت دشمن خدا است] چرا كه او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل كرده است...).
با این آیات که هر کدام حامل وحی را چیزی معرفی می کنند چه باید کرد؟ بالأخره حامل وحی جبرئیل است یا روح القدس؟ یا اینکه احتمال دیگری را باید مد نظر داشت که جبرئیل همان روح القدس باشد؟ اگر روح القدس همان جبرئیل باشد، با آیاتی همچون آیه 110 سوره مائده: «إذْ ايَّدتُكَ بِرُوحِ القُدُسِ» و آیه 87 سوره بقره: «وَ ايَّدْناهُ بِرُوحَ الْقُدُسِ»، منافات پدید می آید؛ زیرا در این دو آیه منظور از روح القدس روحى است كه همواره با مسيح(عليه السلام) بوده و او را تأييد و تقويت مى كرده است.(1) از سوی دیگر اگر روح القدس و جبرئیل یکی نباشند، اشکال دیگری پدید می آید و آن هم اینکه اختلاف در حامل و نازل کننده قرآن در بیان قرآن پیش می آید و در هر صورت قرآن دچار تناقض گویی خواهد شد!
قبل از پاسخ به این سوال و توضیح آیاتی که ذکر شد، لازم به ذکر است که این شبهه به خاطر تصور نادرست از روح القدس و عدم شناخت حقیقت آن به وجود آمده است؛ اگر حقیقت روح القدس مشخص شود روشن خواهد شد که تناقضی در آیات قرآن وجود ندارد.
منظور از روح القدس؟
مراجعه به تفاسیر قرآن و روایات اهل بیت(علیهم السلام) نشان می دهد منظور از «روح‏ القدس‏»، نيروى مرموز معنوى خاصى است كه هم شامل جبرئیل می شود که حامل وحی می باشد و هم در اولياء اللَّه با تفاوتهايى وجود دارد. اگر قرآن تاييد به روح القدس را در باره حضرت مسيح(علیه السلام) بيان فرموده، به خاطر آن است كه سهم بيشترى [از این معنویت] نسبت به بسيارى از پيامبران در او بوده است.(2)
از روايات به خوبى بر مى آيد كه روح القدس روح مقدسى بوده كه با همه پيامبران و انبياء و معصومين(عليهم السلام) همراه بوده و امدادهاى الهى را در موارد مختلف به آنها منتقل مى ساخته است. از روايات متعددى كه در منابع اهل سنّت نيز وارد شده است استفاده مى شود كه گاهی هنگام وقوع کارهای مهم یا صادر شدن سخنان و اشعار پر مغز از برخی از اشخاص، درباره شان گفته می شد که: «اين، به كمك روح القدس بوده است».
از جلمه در حديثى كه در تفسير الدّر المنثور آمده است مى خوانيم كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) درباره شاعر معروف اسلامى حَسّان بن ثابت فرمود: «اللّهُمَ ايِدّ حَسّاناً بِرُوحِ القُدُسِ كَما نافَحَ عَنْ نَبيِّه»(3)؛ (خداوندا «حَسّان» را به روح القدس تقويت كن آن گونه كه از پيامبرش دفاع كرد).
درباره شاعر معروف اهل بيت(عليهم السلام) كُميت بن زيد اسدى مى خوانيم كه امام باقر(عليه السلام) به او فرمود: براى تو همان است كه پيامبر(صلى الله عليه و آله) به حسّان بن ثابت فرمود: «لَنْ يَزَالَ مَعَكَ رُوحُ‏ الْقُدُسِ‏ مَا ذَبَبْتَ عَنَّا»(4)؛ (هميشه روح القدس با تو خواهد بود مادامى كه از ما دفاع مى كنى).
در حديث ديگرى آمده است كه امام علىّ بن موسى الرضا(عليه السلام) هنگامى كه دعبل خزاعى، شاعر با شهامت بعضى از اشعار قصيده معروف مدارس آيات را خواند، امام گريه شديدى كرد و سپس فرمود: «نَطَقَ رُوحُ الْقُدسِ عَلى لِسانِكَ بِهذَيْنِ الْبَيْتَيْنِ»(5)؛ (روح القدس در اين دو بيت به زبان تو سخن گفت).
از اينجا به خوبى روشن مى‏ شود كه‏ «روح القدس» يك روح امدادگر است كه انسان را به هنگام انجام كارهاى مهم معنوى و الهى يارى مى دهد و البته به تفاوت مراتب اشخاص، متفاوت است. در پيامبران و امامان معصوم(عليهم السلام) به گونه فوق‏ العاده اى قوى تر و بارزتر عمل مى كند و در ديگران به اندازه خودشان هر چند از ماهيت و جزئيات آن اطلاع زيادى در دست ما نيست.
در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه در تفسير آیه 10 و 11 سوره واقعه: «السّابِقُونَ السّابِقُونَ * اولئِكَ المُقَرَّبُونَ»، مى فرمايد: «فَالسّابِقُونَ هُمْ رُسُلُ اللَّهِ(عليهم السلام) وَ خاصَّةِ اللَّهِ مِنْ خَلْقِه، جَعَلَ فيهِمْ‏‏ خَمْسَةُ ارْواحٍ، ايَّدَهُمْ بِرُوحِ القُدُسِ فَبِه عَرَفُوا الاشْياءَ ...»(6)؛ (پيش گامان همان رسولان الهى(عليهم السلام) و خاصان خداوند از خلق اند. در آنها پنج روح قرار داده [از جمله اينكه] آنها را با روح القدس تقويت نموده كه به وسيله آن اشياء را مى شناسند...).
در حديث ديگرى در همين رابطه از امام باقر(عليه السلام) آمده است كه بعد از برشمردن ارواح پنج گانه كه در انبياء و اوصياء وجود دارد مى فرمايد: «فَبِرُوحِ القُدُسِ... عَرَفُوا ما تَحْتَ الْعَرْشِ الى ما تَحْتَ الثَّرى»(7)؛ (به وسيله روح القدس، آنچه را در زير عرش و آنچه را در زمين است مى دانند).
احاديث فروان ديگرى در اين زمينه در اصول كافى و ساير كتب ديده مى شود كه شرح همه آنها در اين مختصر نمى گنجد.(8)
با توجه به این مفهوم عام از روح القدس و بر اساس تعبيرات قرآن مجيد و هم چنين روايات مختلف اسلامى، چنين استفاده مى شود كه روح القدس معانى متعددى دارد و در هر جا ممكن است معنى خاص خود را داشته باشد؛ در يك آيه از قرآن مجيد كه مى فرمايد: «قُلْ نَزَّلَهُ رُوح القُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِ»؛ (بگو: روح القدس آن را از جانب پروردگارت به حق نازل كرده)، ظاهراً روح القدس به معنى جبرئيل است كه قرآن را از سوى خدا بر پيامبر(صلى الله عليه و آله) نازل مى كرد.(9) ولى در سه مورد ديگر در قرآن مجيد كه همه درباره حضرت مسيح(عليه السلام) است به نظر مى رسد كه مفهوم ديگرى دارد؛ زيرا تعبير «اذْ ايَّدتُكَ بِرُوحِ القُدُسِ» يا «وَ ايَّدْناهُ بِرُوحَ الْقُدُسِ»، نشان مى دهد كه اشاره به روحى است كه همواره با مسيح(عليه السلام) بوده و او را تأييد و تقويت مى كرده است.(10)
از مجموع این مباحث چنین نتیجه می گیریم که روح القدس مفهومی عام دارد و جبرئیل یکی از مصادیق آن می باشد. لذا در مورد حامل وحی تناقض گویی وجود ندارد و فقط جبرئیل حامل وحی بوده است.