در آیات بسیارى از قرآن کریم اشاره به این مطلب شده که در پایان جهان همه چیز نابود مى شود از جمله در آیه 26 سوره «الرحمان» (تمام کسانى که بر صفحه زمین هستند در پایان جهان نابود مى شود)؛ «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فان».
همچنین در آیه 68 سوره «زمر» که مى فرماید نه تنها اهل زمین بلکه اهل آسمانها نیز نابود مى شوند (به هنگام «نفخ صور» تمام کسانى که در آسمانها و زمین هستند مى میرند)؛ «وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الأَرْضِ» و آیات بسیار دیگر.
در هنگام مطالعه این آیات ممکن است این سؤال پیش آید که: اگر همه چیز در پایان جهان نابود مى گردد، باید خاک هائى که از بدن انسانها حاصل شده نیز از میان برود، در حالى که قرآن کراراً تصریح کرده: ما این خاکها را جمع کرده، بار دیگر از آن انسانها را به وجود مى آوریم، و یا انسانها در قیامت از قبرهایشان سر برمى آورند.
و نیز طبق ظاهر آیات قرآن، «بهشت» و «دوزخ» هم اکنون آفریده شده اند (تعبیر «أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِین» یا مشابه آن که اشاره به آماده شدن بهشت براى پرهیزگاران است در دو مورد از آیات قرآن، آل عمران، آیه 133 و حدید، آیه 21 و تعبیر «أُعِدَّتْ لِلْکافِرِین» در مورد دوزخ، در دو مورد، بقره، آیه 24 و آل عمران، آیه 131 آمده است).
آیا بهشت و دوزخ نیز در پایان جهان فانى و نابود مى شوند؟!
از همه اینها گذشته، عقیده به حیاتِ برزخى انسانها داریم، و آن را از آیات قرآن در مورد ارواح استفاده کرده ایم، آیا آنها نیز نابود مى شوند؟!
پاسخ همه این سؤالات، با توضیح زیر روشن مى گردد.
بسیار مى شود که منظور از «هلاک» و نابودى و فنا، «به هم خوردن نظام» است، نه از بین رفتن مواد، مثلاً اگر یک ساختمان به وسیله زلزله متلاشى شود در اینجا هالک و فانى بر آن صدق مى کند، در حالى که مواد آن موجود است، تنها نظامش از هم گسیخته.
و مى دانیم در پایان این جهان، خورشید بى فروغ، و ماه تاریک، و کوهها از هم متلاشى مى شوند، و موجودات زنده همه مى میرند، این است معنى هلاک آنها، این از یکسو.
از سوى دیگر، هلاک و فنا مربوط به دنیا و آنچه در دنیاست می باشد، اما بهشت و دوزخ، چه آن را در باطن و درون این جهان بدانیم، و چه در بیرون و محیط بر این جهان، آنها جزء این دنیا نیستند که حکمِ فنا و نابودى، نظامِ آنها را شامل گردد، آنها متعلق به جهان دیگر و آخرتند، و نه این جهان.
از سوى سوم، آیات قرآن اشاره به فناى همه موجودات، جز ذات پاک خداوند مى کند نه تنها فناى بعد از پایان این جهان، که الان هم در برابر او فانى و هالکند؛ چرا که موجوداتِ امکانى، وابسته به ذات پاک او هستند، و لحظه به لحظه فیض وجود را از او مى گیرند، در ذات خود چیزى ندارند و هر چه دارند از خدا است، که اگر «نازى کند یک دم، فرو ریزند قالب ها»!
گذشته از این، موجوداتِ این جهان، همه متغیرند و در معرض دگرگونى ها، حتى طبق عقیده حرکت جوهرى، ذات آنها عین تغییر و دگرگونى است، و مى دانیم حرکت و تغییر، به معنى فانى شدن و نو گشتن دائمى است، در هر لحظه اى موجودات جهان ماده مى میرند، و زنده مى شوند.
بنابراین، اکنون هم، هالکند و فانیند، تنها ذاتى که تغییر و فنا در آن راه ندارد، و استقلال محض است، ذات مقدس او است.
با این توضیحات، پاسخ سؤالات فوق روشن مى شود. (1)