بسم الله الرحمن الرحيم
درس اخلاق در حوزه‌ها
اسلام سه بخش دارد: عقايد، احكام و اخلاق. بخش مهمّى از برنامه‌هاى اسلام را اخلاق تشكيل مى‌دهد.
اين جلسه براى طلاب و فضلاء و علما و خانواده‌هاى محترم آنها در نظر گرفته شده تا بتوان مسايل مربوط به آنها و آنچه را در رابطه با حوزه علميّه است، مطرح كرد. اميدوارم فضلاء و مدرّسانى كه حضور دارند به مسأله اخلاق در عصر و زمان ما اهميّت فوق‌العاده‌اى بدهند و حتماً در كنار درس‌هاى خود، درس اخلاق داشته باشند. رهبر بزرگوار انقلاب، كه در هفته سه جلسه درس دارند، در ابتداى هر درس يك حديث اخلاقى مطرح كرده و چند دقيقه كوتاه، پيرامون آن بحث نموده، سپس به درس مى‌پردازند. ما هم هر هفته چهارشنبه‌ها نيمى از وقت درس را به مباحث اخلاقى مى‌پردازيم[1] كه حاصل آن در چند جلد كتاب
جمع‌آورى و منتشر شده است.[2]
شما اساتيد و مدرسين بزرگوار نيز اين كار را انجام دهيد كه ان شاء الله ذخيره يوم المعادتان خواهد بود.
روش بحث‌هاى اخلاقى ما
ان شاء الله بحث‌هاى ما در سايه آيات قرآن و روايات حضرات معصومين(ع) پيش خواهد رفت. البتّه تحليل‌هاى عقلى نيز خواهيم داشت. ولى اساس آن آيات و روايات خواهد بود، تا مباحث اخلاقى منتهى به مسايل انحرافى نشود و از عرفان‌هاى كاذب و غلط سر در نياورد؛ چرا كه درس‌هاى اخلاق در معرض اين خطر قرار دارد و ممكن است به عرفان‌هاى التقاطى و غير اسلامى آلوده گردد.
ضرورت بحث‌هاى اخلاقى
مباحث اخلاقى به سه دليل براى ما ضرورت دارد:
1. دعوت مردم به اسلام
فضلاء و طلّاب و خانواده‌هاى آنها در جامعه دينى الگو هستند و وجود آنها سبب نشر اسلام خواهد بود. مشروط بر اين كه آراسته به اخلاق اسلامى باشند. پيامبر اسلام| نيز با اخلاق خوش، اسلام را گسترش داد. و لذا ما معتقديم يكى از معجزات آن حضرت معجزه اخلاقى او بود و اين معجزه، جاذبه عجيبى داشت.
يكى از نمونه‌هاى بارز آن برخورد شايسته حضرت رسول| با مشركان در فتح مكّه است، كه اين اخلاق خوش و خوى بزرگ‌منشانۀ آن حضرت سبب شد مشركان فوج‌فوج مسلمان شوند. ما هم اگر اخلاق اسلامى را به‌كار بنديم و با مردم برخوردى صحيح و كريمانه داشته باشيم آنها مجذوب اسلام خواهند شد.
برخورد كريمانه اسوه اخلاق
هنگامى كه مكّه به دست مسلمانان فتح شد و مشركان لجوج و عنود، مخصوصاً ابوسفيان‌ها و خاندان آنها، كه سابقه ديرينه‌اى در عداوت با اسلام و مسلمانان داشتند، اسير مسلمانان شدند. عدّه‌اى از مسلمانان تندرو شعار انتقام سر دادند. پيامبر اكرم| دست در حلقه خانه كعبه كرد و خطاب به مشركان فرمود: «ماذا تَظُنُّونْ؟ درباره من چه فكرى مى‌كنيد؟»
پاسخ دادند: «انت اخ كريم و ابن اخ كريم و لا نظن بك الا خيرا؛ تو هم خودت انسان بزرگوار و كريمى هستى و هم بزرگوارزاده‌اى!، و ما جز خير از شما توقّع نداريم».
حضرت فرمودند: «اِذْهَبُوا اَنْتُمُ الطُّلَقاءُ؛ برويد كه همه شما آزاد هستيد».[3]
خداوند متعال در آيه 159 سوره آل عمران به اين صفت زيبا و ويژگى فوق‌العاده پيامبر اسلام| اشاره كرده است. آنجا كه مى‌فرمايد: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظّآ غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ؛ به سبب رحمت الهى در برابر مؤمنان نرم و مهربان شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از طرف تو پراكنده مى‌شدند». مفسّران قرآن در مورد تفاوت «فظّ» و «غليظ القلب» گفته‌اند: فظّ به كسى گفته مى‌شود كه برخورد لفظى بدى دارد و بد زبان است؛ امّا غليظ القلب به كسى مى‌گويند كه عملش خشن است. بنابراين، فظّ خشونت در گفتار، و غليظ القلب خشونت در كردار و عمل است.[4]
پيامبر اسلام| نه در زبان و گفتار اهل خشونت بود، و نه خشونتى در كردار و اعمالش وجود داشت و اگر خشونت در گفتار و كردار داشت مردم جذب او نمى‌شدند و همچون پروانه بر گرد شمع وجودش نمى‌چرخيدند.
اگر مى خواهيد مردم را به اسلام دعوت كنيد و آنها را جذب اسلام نماييد بايد خشونت را از گفتار و كردارتان دور كنيد و اخلاق پر جاذبه اسلامى را به آنها نشان دهيد. اگر مردم مشاهده كنند صفات اخلاقى نيكو در شما وجود دارد، اهل امانت و صداقت و درستكارى هستيد و از بخل و دروغ و غيبت و تهمت و مانند آن به دوريد، جذب مى‌شوند.
بنابراين، طبق توضيحات بالا پرداختن به مباحث اخلاقى و دعوت مردم به اخلاق اسلامى، در حقيقت دعوت مردم به اسلام و نشر دين و آئين است.
طلاق‌ها نتيجه بد اخلاقى‌ها
مادر زمانى هستيم كه آمارها، خبرهاى وحشتناكى مى‌دهد! اخيراً آمارى منتشر كرده‌اند كه 30% طلاق‌ها در سال اوّل ازدواج اتّفاق مى‌افتد! چرا كه اهل گذشت نيستند. اگر مبتلايان به طلاق و خانواده‌ها و اطرافيان آنها همچون پيامبر اكرم| اهل عفو و گذشت بودند آمار طلاق، آن هم در سال اوّل ازدواج، اين قدر زياد نمى‌شد. لجاجت‌ها و سخت‌گيرى‌ها و كوته فكرى‌ها سبب طلاق و جدايى مى‌شود.
نتيجه اين كه اوّلين غرض وهدف از طرح مباحث اخلاقى، ايجاد جاذبه براى اسلام و دعوت عملى مردم به دين است.
2. قرب الى الله و مقامات معنوى
اگر بخواهيم مسير قرب الى الله را طى كنيم، و سير و سلوك اسلامى داشته باشيم و به مقامات معنوى دست يابيم، راه آن حسن خلق است.
بدون رعايت اخلاق اسلامى رسيدن به اين امور امكان‌پذير نيست. هرچقدر عبادت خدا كنيم و نماز و روزه بجا آوريم، امّا اخلاق اسلامى نداشته باشيم به جايى نمى‌رسيم. دليل ادّعاى مذكور روايات زير است:
1. پيامبر اسلام| فرمودند: «اِنَّ الْعَبْدَ لَيَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظيمَ دَرَجاتِ الآخِرَةِ... وَ اِنَّهُ لَضَعيفُ الْعِبادَةِ،[5] انسان به سبب اخلاق خوب
به درجات عظيم آخرت مى‌رسد... هر چند در عبادت و پرستش ضعيف باشد».
بنابراين، سير و سلوك تنها با عبادت امكان‌پذير نيست.
2. رسول اكرم(ص) در حديث ديگرى فرمودند: «اَثْقَلُ ما يُوضَعُ فى الْميزانِ حُسْنُ الْخُلْقِ،[6] هيچ چيزى در روز قيامت و به هنگام
سنجش اعمال، سنگين‌تر و ارزشمندتر از حسن خلق نيست».
روز قيامت ترازوى سنجش اعمال نصب شده و همه اعمال وزن مى‌شود. مهمترين عمل در آن روز، كه كفّه اعمال نيك را سنگين مى‌كند، اخلاق نيكوست.
البتّه اين كه آن «ميزان و ترازوى اعمال» چگونه وسيله‌اى است و به چه شكلى اعمال را وزن مى‌كند؟ براى ما روشن نيست؛ امّا به هر حال حسن خلق سنگين‌تر از همه اعمال است.
3. همان حضرت در روايت سومى فرمودند: «اَوَّل ما يُوضَعُ فى ميزانِ الْعَبدِ يَوْمَ الْقيامَةِ حُسْنُ خُلْقِهِ؛[7] نخستين چيزى كه در روز قيامت، در ترازوى سنجش اعمال قرار داده مى‌شود حسن خلق است».
آرى نجات در آخرت و رسيدن به مقامات معنوى در سايه اخلاق خوب حاصل مى‌شود.
4. امام صادق(ع) فرمودند: «اِنَّ اللهَ تبارَكَ وَ تَعالى لَيُعْطِى الْعَبْدَ مِنَ الثَّوابِ عَلى حُسْنِ الْخُلْقِ كَما يُعْطِى الْمُجاهِدَ فى سَبيلِ اللهِ يَغدُوا عَلَيْهِ وَ يَروحُ؛[8] خداوند متعال به بنده‌اش به خاطر حسن خلق ثواب مجاهدان راه خدا را مى‌دهد و اين كار صبح و شام انجام مى‌گيرد».
سؤال: جمله «يغدوا و يروح» در روايت فوق به چه معناست؟
جواب: دو احتمال دارد: نخست اين كه صبح و شام به وسيله اخلاق نيكو ثواب نوشته مى‌شود.
احتمال دوم اين كه: ثواب مجاهدى كه صبح و شام در جبهه مشغول جهاد است، براى انسان‌هاى خوش اخلاق نوشته مى‌شود. و هر دو احتمال هم صحيح است و مى‌تواند مقصود گوينده باشد؛ زيرا استعمال لفظ در بيش از يك معنى به عقيده ما اشكال ندارد.[9]
خلاصه اين كه راه رسيدن به قرب الى الله و مقامات معنوى حسن خلق است.
3. اخلاق شرط پيشرفت در كارهاى دنيا و آخرت
از روايات اسلامى و تجربياتى كه خودمان داريم استفاده مى‌شود كه پيشرفت در كارهاى دنيا هم در سايه تخلّق به محاسن اخلاقى ميسّر مى‌شود. اگر مدرّس هستى و جاذبه خوبى مى‌خواهى، اگر تاجرى و در پى تجارت موفّقى هستى، اگر كاسبى و به دنبال مشتريان زيادى مى‌باشى، و اگر با مردم مراوده و سر و كار دارى و مى‌خواهى از اطرافت پراكنده نشوند، با آنها برخورد مناسب داشته باش، كه اخلاق در همه اين امور سرمايه اصلى است. دليل اين مدّعا نيز سخنان حضرات معصومين(ع) است. توجّه بفرماييد:
1. طبق آنچه كه در غرر الحكم آمده، حضرت على(ع) فرمودند:
«فى سِعَةِ الاخلاقِ كُنُوزُ الاَرزاقِ،[10] گنج‌هاى رزق و روزى در پرتو اخلاق خوش به دست مى‌آيد».
كاسب‌هاى خوش اخلاق مشتريان بيشتر و درآمد زيادترى دارند.
2. امام صادق(ع) فرمود: «اِنَّ الْبِرَّ وَ حُسْنَ الْخُلْقِ يَعمُران الدّيارَ، و يَزيدانِ فى الاَْعمارِ؛[11] نيكوكارى و حسن خلق سبب آبادانى شهرها و طولانى شدن عمر انسان‌ها مى‌شود».
طبق روايات فوق، اخلاق خوب فقط به درد مقامات معنوى و جهان آخرت نمى‌خورد؛ بلكه سبب رونق اقتصادى و آبادانى دنيا و طول عمر انسان‌ها و زندگى مناسب و با طراوتى براى آنها مى‌شود. به قول شاعر:
اقوام روزگار به اخلاق زنده‌اند
قومى كه گشت فاقد اخلاق مردنى است[12]
معناى حسن خلق
سؤال: آيا حسن خلق در روايات مذكور به معناى برخورد خوب و روى گشاده و زبان خوش است، يا همه فضايل اخلاقى را در بر مى‌گيرد و در واقع حسن خلق به معناى حسن اخلاق است؟
جواب: رواياتى وجود دارد كه حسن خلق را به معناى حسن اخلاق تفسير مى‌كند. به عنوان نمونه در حديثى از اميرمؤمنان على(ع) مى‌خوانيم كه فرمود: «اَلْخُلْقُ الْمَحْمُودُ مِنْ ثِمارِ الْعَقْلِ، وَ الْخُلْقُ الْمَذْمُوم مِنْ ثِمارِ الْجَهْلِ؛[13] اخلاق خوب ميوه و نتيجه عقل و اخلاق ناپسند ميوه و نشانه جهل است».
روشن است كه تمام صفات اخلاقى نشانه عقل و تمام رذايل اخلاقى نشانه جهل است، نه خصوص برخورد خوب و بد. بنابراين، حسن خلق در روايات فوق به معناى حسن اخلاق است.
خلاصه و نتيجه مباحث
به سه علّت طرح مباحث اخلاقى ضرورت دارد:
1. اخلاق خوب و رفتار شايسته سبب نشر اسلام مى‌شود و مردم با ديدن انسان‌هاى متخلّق به اخلاق اسلامى جذب اسلام مى‌شوند.
2. رسيدن به قرب الى الله در سايه اخلاق خوب امكان‌پذير است و كثرت عبادت به تنهايى براى اين منظور كافى نيست.
3. پيشرفت در دنيا و موفقيّت در كارهاى دنيوى نيز در سايه تخلّق به صفات اخلاقى ممكن مى‌شود.
[1] . امتيازات درس‌هاى مذكور در مقدمه كتاب 110 سرمشق تشريح شدهاست.
[2] . از جمله مى‌توان به كتاب‌هاى «آداب معاشرت در اسلام»، «110 سرمشق»،مجلّدات مختلف «كشتى نجات»، «عقلانيت در اسلام» و مانند آن اشاره كرد.
[3] . بحارالانوار، ج 21، ص 132، ح 22.
[4] . تفسير نمونه، ج 3، ص 184، ذيل آيه مذكور.
[5] . ميزان الحكمة، ج 3، ص 134، باب 1112، ح 5242.
[6] . المحجة البيضاء، ج 3، ص 284.
[7] . ميزان الحكمة، ج 3، ص 135، باب 1113، ح 5247.
[8] . ميزان الحكمة، ج 3، ص 135، باب 1112، ح 5245.
[9] . شرح اين مطلب در انوار الاصول، ج 1، ص 141 به بعد آمده است.
[10] . غرر الحكم و درر الكلم، ج 2، ص 514، ح 71.
[11] . ميزان الحكمة، ج 3، ص 142، باب 1124، ح 5313.
[12] . ديوان ملك الشعراى بهار، قطعه 24.
[13] . ميران الحكمة، ج 3، ص 134، باب 1111، ح 5229.
