Qur’anın göstərişlərini özlərinin dəlilsiz mühakimələri ilə uyğun olmadığını görən bir qrup, elə yozumlara əl atmışdar ki, insanı təəccübə gətirir. O cümlədən:
1-Onlar deyirlər ki, bu ayənin hökmü Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) sünnəsi və o həzrətdən nəql olunan hədislərin vasitəsilə nəsx olunmuşdur! İbni Həzm «Əl-əhkamu fi usulil-ehkam» kitabında yazır: «Sünnədə ayaqların yuyulması qeyd olunduğuna görə, məsh məsələsinin nəsx olunduğunu qəbul etməliyik.»
Halbuki, əvvəla: Bütün müfəssirlərin qəbul etdiyi kimi, «Maidə» surəsi Rəsuli-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-ə nazil olan axırıncı surədir və onun heç bir ayəsi nəsx olunmamışdır. İkincisi: Sonradan oxuyacağınız kimi, Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in dəstəmaz zamanı öz ayaqlarını yumasına dəlalət edən rəvayətlərin müqabilində çoxlu rəvayətlərdə o həzrətin ayaqlarına məsh çəkdiyi göstərilir.
Necə mümkün ola bilər ki, Qur’anın danılmaz bir qanunu, vəziyyəti belə olan rəvayətlərin vasitəsilə nəsx olsun?!
Bundan əlavə, «rəvayətlərin bir-birilə qarşılaşması» (buna təarüzür-rivayat deyilir) babında qeyd olunduğu kimi, hər vaxt rəvayətlər bir-birinə zidd olarsa, onları Qur’anla uyğunlaşdırmaq lazımdır: Qur’anın göstərişi ilə uyğun olan rəvayətləri qəbul, müxalif olanları isə rədd etmək lazımdır.
2-Bə’ziləri də, – Cəsasın «Əhkamul-Qur’an» kitabındakı kimi – deyirlər ki, dəstəmaz ayəsi mücməldir, biz ehtiyata əməl edərək ayaqları yumalıyıq ki, həm yuyulma, həm də məsh hasil olsun.[1]
Halbuki, hamının bildiyi kimi, yumaq və məsh etmək bir-birinə zidd olan iki məfhumdur və yumaq heç vaxt məsh etməyə şamil deyil. Amma nə etmək olar?! Dəlilsiz mühakimələr Qur’anın zahirinə əməl etməyə icazə vermir.
3-Fəxr Razi deyir: «Hətta əgər ayəni kəsrə qiraətinə uyğun oxusaq (ərculikum kimi) belə, onda ruusikum kəlməsinə bağlanacaqdır. Bu halda ayaqların məsh edilməsinə dəlaləti aydın olsa da, yenə də məqsəd budur ki, ayaqları yuduğunuz zaman suyu tökməkdə israf etməyin.[2]
Halbuki, əgər Qur’an bu kimi şəxsi ictihad və rə’ylər əsasında təfsir edilməyə başlasa, onun zahirindən, əməl olunmaq üçün heç bir şey qalmayacaqdır. Əgər biz məshi, «suyu tökməkdə israf etməmək» mə’nasına götürsək, onda Qur’anın zahirlərinin hamısını başqa mə’naya yozmaq olar.
Aşkar göstəriş qarşısında ictihad, şəxsi rə’y əsasında təfsir
Çoxlu şahidlərə əsasən, aşkar buyuruq müqabilində ictihad etmək bizim zamanımızda məqbul sayılmayan bir iş olduğu qədər, İslamın əvvəllərində qeyri-məqbul olmamışdır. Başqa sözlə desək, hal-hazırda əziz Peyğəmbərimiz (səlləllahu əleyhi və alih)-in sözləri və Qur’an ayələrini qeydsiz-şərtsiz qəbul və onların qarşısında mütləq itaət etmək o dövrdə belə yüksək səviyyədə olmamışdır. Misal üçün, Ömər
مُتْعَتَانِ مُحَلَّلَتانِ فِی زَمَنِ رَسُولِ اللهِ وَاَنَااُحَرِّمُهُمَا وَاُعاقِبُ عَلَیْهِمَا مُتْعَةُ الحَجِّ وَمُتْعَةُ النِّساءِ
«Peyğəmbərin dövründə iki müt’ə halal idi, mən onu qadağan edirəm və hər kəs müxalifət etsə, onu cəzalandıracağam: Qadınların müt’əsi və həcc müt’əsi (özünün xüsusi formasında təməttö həcci).»[3] dediyi zaman çox az hallarda eşitmək olardı ki, səhabələrdən bir kimsə ona irad tutmuş və «nəssin müqabilində ictihad caiz deyildir!» - demiş olsun, özü də bu qədər şiddət və qəlizliklə!
Halbuki, əgər müasir dövrdə islamın böyük fəqihləri və alimləri «filan əməl Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in dövründə halal idi, mən isə onu qadağan edirəm» - desə, hamı ona təəccüblənəcək, sözlərini dəyərsiz hesab edəcək və deyəcəklər ki, «Allahın halalını haram, haramını halal etməyə heç kəsin haqqı yoxdur!» Çünki hökmlərin nəsx olunması, yaxud nəss müqabilində ictihad edilməsinin heç kəs üçün mə’nası yoxdur.
Lakin islamın ilk dövrlərində belə deyildi; buna görə də bə’zi hallarda fəqihlərdən bə’ziləri ilahi hökmlər qarşısında müxalifət edirdilər. Ehtimal üzrə, ayaqlara məsh çəkilməsinin inkar və onun yuyulmaqla əvəz edilməsi də bu qəbildəndir.
Bə’ziləri belə fikirləşə bilər; yaxşı olar ki, əksər hallarda toz-torpağa aludə olan, çirklərə bulaşan ayaqları yuyaq, axı onun üzərinə məsh çəkməyin nə faydası vardır?! Xüsusilə, o dövrdə bə’ziləri ayaqyalın gəzir, ayaqqabı geymirdilər. Qonağa ehtiramın bir nümunəsi də bu idi ki, qonaq gələn zaman su gətirib onun ayaqlarını yuyurdular!
Bu sözü «Əl-minar» təfsirinin müəllifi dəstəmaz ayəsinin şərhində – ayağın yuyulmasına inananların sözlərinin izahında demişdir. O deyir: «Yaş əlin, əksər hallarda çirkli olan ayaqların üzərinə çəkilməsinin nəinki faydası yoxdur, üstəlik o, daha da çirkli olur, əl də çirklərə bulaşır.»
Sünnülərin məşhur fəqihi İbni Qüdamə (620-ci ildə vəfat edib) bə’zi alimlərdən belə nəql edir: «Ayaqlar daha çox çirkli olur, lakin baş belə deyildir; buna əsasən, yaxşı olar ki, ayaqlar yuyulsun, amma başa məsh çəkilsin.»[4] Beləliklə də, özlərinin istihsan və ictihadlarını Qur’an ayələrinin zahiri mə’nalarından irəli keçirmiş və ayağa məshi boşlayaraq, ayəni xoşagəlməz tərzdə yozmuşlar! Lakin sanki unutmuşlar ki, dəstəmaz paklıq və ibadətdən tərkib tapmış bir əməldir. Başa, özü də bir barmaqla məsh çəkməyin – bə’ziləri buna fətva vermişlər – paklıq məsələsinə heç bir dəxli yoxdur. Ayaqlara məsh çəkilməsi də eynilə.
Həqiqətdə başa və ayağa məsh çəkilməsi bu məsələni xatırladır ki, dəstəmaz alan şəxs başdan-ayağa qədər (canla-başla) Allahın fərmanına tabedir, əslində isə nə başa, nə də ayağa məsh çəkilməsi paklığa səbəb olmur.
Biz hər bir halda Allahın əmr və fərmanına tabe olur, özümüzə, naqis əqllərimizlə ilahi göstərişləri dəyişdirməyə haqq vermirik. Qur’an özünün Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-ə nazil olan son surəsində üzü və əlləri yuyub, başa və ayaqlara məsh çəkməyi göstəriş verirsə, onda insanların qüsurlu, nöqsanlı əql qüvvəsi ilə müəyyən fəlsəfə və yozumlar düzəldərək o hökmlərlə müxalifət etmək, müxalifətlərini də izah etmək üçün Allahın kəlamı üçün yersiz təfsirlərə istinad etmək olmaz.
Bəli, Qur’anın şəxsi rə’y əsasında təfsiri və nəss müqabilində ictihad etmək iki böyük bəladır, təəssüflər olsun ki, bə’zi hallarda islamın idealoji məramını xətərə salmış, ona xələl yetirmişdir.
[1] «Əhkamül-Qur’an», 2-ci cild, səh.434
[2] «Təfsiri Kəbir», 1-ci cild, səh. 610
[3] Bu hədisin mənbələri «müvəqqəti nikah» bölməsində qeyd olundu.
[4] «Əl-muğni», İbni Qudamə, 1-ci cild, səh. 117.