İndi isə həmin məsələnin mənbələrini qeyd edir və əvvəlcə Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in kəlamından başlayırıq:
a) Torpağa səcdə etmək barəsində məşhur Peyğəmbər hədisi.
Sünnü və şiə raviləri bu hədisi Peyğəmbəri-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-dən nəql etmişlər:
جُعِلَتْ لِیَ اْلاَرْضُ مَسْجدًا وَ طَهُورًا
“Yer mənim üçün səcdəgah və təharət (təyəmmüm) səbəbi qərar verilmişdir.”[1]
Bə’ziləri güman etmişlər ki, hədisin mə’nası budur ki, yer kürəsi başdan-başa Pərvərdigari-aləm üçün ibadət yeridir və ibadətin yerinə yetirilməsi hansısa bir yerə məxsus deyildir, yəhudi və məsihilərin əqidələri kimi, «ibadət yalnız kilsədə və xüsusi mə’bədlərdə yerinə yetirilməlidir» - deyə təsəvvür olunmamalıdır.
Lakin azacıq diqqət yetirdikdə, bu yozumun hədisin mə’nası ilə uyğun gəlmədiyi mə’lum olur. Çünki Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) buyurur: “Yer mənim üçün həm təhur, həm də səcdəgah qərar verilmişdir.” Bildiyimiz kimi, «təhur» olan və üzərinə təyəmmüm edilməsi caiz olan şey-daş və yerin torpaqlarıdır. Deməli, səcdəgah da torpaq və daşdan ibarət olmalıdır.
Əgər əziz Peyğəmbərimiz (səlləllahu əleyhi və alih) bu hədisi, bə’zi sünnü fəqihlərinin başa düşdüyü kimi bəyan etməli olsaydı, onda belə deməli idi:
جُعِلَتْ لِیَ اْلاَرْضُ مَسْجدًا وَتُرابُها طَهُورًا
«Yer kürəsinin hər yeri mənim üçün səcdəgah və onun torpağı təharət və təyəmmüm vasitəsidir.» Lakin Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) belə buyurmamışdır. Deməli, burada qeyd olunan «məscid» səcdəgah mə’nasınadır, səcdəgah da üzərinə təyəmmüm edilə biləsi şeylərdən olmalıdır. Amma şiələrin torpağa səcdə etməyə iltizamlı olmaları və səcdənin xalça, palaz və s. kimi şeylərə caiz olmamasını demələrinə gəldikdə isə, əsla səhvə, xətaya yol verməmişlər. Çünki Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in göstərişinə əməl etmişlər.
b) Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in sirəsi (adət-ən’ənəsi)
Çoxlu rəvayətlərdən aydın olur ki, Rəsuli-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih) də yalnız torpağa səcdə etmiş, palaz, xalça, paltar və s. kimi şeylərə səcdə etməmişdir.
Əbu Hüreyrənin nəql etdiyi hədisdə deyilir: «Peyğəmbəri yağışlı bir gündə gördüm; O, torpağa səcdə edir və (palçığın) əsərləri onun alnında və burnunda görünürdü.»[3]
Ayişə deyir: «Mən heç vaxt görmədim ki, Peyğəmbər (səcdə vaxtı) alnını bir şeylə bürümüş və ya örtmüş olsun.»[2]
İbni Həcər bu hədisin şərhində yazır: «Bu hədis göstərir ki, səcdədə ilk şərt alnın torpağa dəyməsidir, lakin imkan olmadıqda bu iş vacib deyildir.»[4]
Digər bir rəvayətdə Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in qadınlarından biri olan Məymunədən belə nəql olunur:
«Peyğəmbəri-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih) bir parça həsir üzərində namaz qılır və elə ora da səcdə edirdi.»[5]
Aydındır ki, bu hədis Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in həsirdən olan səccadənin üzərinə səcdə etməsini göstərir.
Sünnülərin məşhur mənbələrində mövcud olan çoxlu rəvayətlər Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in xümrəyə səcdə etdiyini göstərir (xümrə xurma ağacının yarpaqlarından toxunmuş səccadə, yaxud kiçik həsirə deyilir).
Qəribədir! Əgər şiələr bu cür əməl edərək namaz vaxtı həsirdən olan səccadəni ayaq altına qoysaydılar, bə’zi təəssübkeşlər və ifratçılar tərəfindən bid’ətdə müttəhim olunacaq, onlara qəzəb nəzərləri ilə baxılacaqdı, halbuki, yuxarıdakı hədislərdə bu işin Peyğəmbər sünnəsi olduğu vurğulanır.
Nə qədər ağrılı haldır ki, sünnələr bid’ət hesab olunur. Heç vaxt unutmaram: Allah evinin ziyarətinə getdiyim səfərlərin birində Peyğəmbər məscidində kiçik bir səccadənin üzərində namaz qılmaq istədim. Vəhhabi alimlərindən olan təəssübkeş bir şəxs mənim yanıma gəldi, həsiri qəzəblə dartıb bir tərəfə tulladı. Deməli, o, sünnəni bid’ət hesab etmişdi!
v) Səhabə və tabeinlərin tutduğu yol
Bu bəhsin maraqlı məqamlarından biri də səhabələrin və onlardan sonra gələnlərin (tabein adı ilə məşhurdurlar) vəziyyətləridir. Bu vəziyyət göstərir ki, onlar da yerin üzərinə səcdə edirlərmiş. Nümunə üçün:
1-Cabir ibni Əbdüllah Ənsari deyir:
کُنْتُ اُصَلِّی الظُّهْرَ مَعَ رَسُولِ اللّه0فَآخِذُ قَبْضَةً مِنَ الْحِصَی فَاَجْعَلُهَا فِی کَفِّی ثُمَّ اُحَوِّلُهَا اِلَی الْکَفِّ اْالاُخْرَی حَتَّی تَبْرُدَ ثُمَّ اَضَعُهَا لِجَبِینِی حَتَّی اَسْجُدَ عَلَیْها مِنْ شِدَّةِ الْحَرِّ
«Mən zöhr namazını Rəsulullah (səlləllahu əleyhi və alih) ilə birlikdə qılırdım. Bir qədər kiçik daş qırıntılarını götürüb o əlimdən bu əlimə verirdim ki, soyusun və ona səcdə edim. Bu iş havanın şiddətli isti olmasına görə idi.»[6]
Bu hədis göstərir ki, Peyğəmbərin səhabələri yer üzərinə səcdə etməyə iltizamlı idilər. Hətta havanın qızmar olduğu şəraitlərdə belə, özləri üçün bir çarə yolu fikirləşirdilər. Əgər torpağa səcdə etmək vacib olmasaydı, bu əzab-əziyyətli işə heç bir lüzum olmazdı.
2-Ənəs ibni Malik deyir:
کُنَّا مَعَ رَسُولِ اللهِ 0 فِی شِدَّةِ الْحَرِّ فَیَاْخُذُ اَحَدُنَا الْحِصْبَاءَ فِی یَدِهِ فَاِذَا بَردَ وَضَعَهُ وَ سَجَدَ عَلَیْهِ
«Biz qızmar bir havada Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in hüzurunda idik. Xırda daş parçalarını əlimizə alıb, soyudur, sonra onu yerə qoyaraq üzərinə səcdə edirdik.»[7]
Bu tə’bir göstərir ki, bu məsələ səhabələrin arasında adi bir iş olmuşdur.
3-Əbu Übeydə belə nəql edir:
انَّ ابْنَ مَسْعُودٍ لاَ یَسْجُدُ-اَوْ لاَ یُصَلِّی-اِلاَّ عَلَی اْلاَرْضِ
«Əbdüllah ibni Məs’ud torpaq tapmayınca namaz qılmır, yaxud səcdə etmirdi.»[8]
Əgər «yer» dedikdə məqsəd palaz, xalça olsaydı onu deməyə heç bir lüzum olmazdı. Deməli, yer dedikdə məqsəd elə torpaq, daş, çınqıldır.
Məsruq ibni Əcdə’nin (İbni Məs’udun şagirdlərindəndir) tərcümeyi-halında yazılır:
کَانَ لاَ یُرَخِّصُ فِی السُّجُودِ عَلَی غَیْرِ اْلاَرْضِ حَتَّی فِی السَّفِینَةِ وَ کَانَ یَحْمِلُ فِی السَّفِینَةِ شَیْئًا یَسْجُدُ عَلَیْهِ
«O, torpaqdan qeyri bir şeyin üzərinə səcdə etməyə icazə vermirdi. Hətta gəmiyə minən zaman, özü ilə bir (daş, torpaq və s.) şeyi aparır və onun üzərinə səcdə edirdi.»[9]
[1] «Səhihi Buxari», 1-ci cild, səh.93; «Sünəni Beyhəqi», 2-ci cild, səh.433. (Bu hədis çoxlu digər mənbələrdə də qeyd olunmuşdur).
[2] «Məcməuz-zəvaid», 2-ci cild, səh.126
[3] «Müsənnəf», İbni Əbi Şeybə, 1-ci cild, səh.397
[4] «Fəthül-Bari», 1-ci cild, səh.404
[5] «Müsnədi Əhməd», 6-cı cild, səh.331
[6] «Müsnədi Əhməd», 3-cü cild, səh.327, «Sünəni Beyhəqi», 1-ci cild, səh.439
[7] «Əs-sünənul-kubra», Beyhəqi, 2-ci cild, səh.106
[8] «Müsənnəf», bni Əbi Şeybə, 1-ci cild, səh.397
[9] «Təbəqatul-Kubra», İbni Sə’d, 6-cı cild, səh.53
