Səhabələrin müəyyən cəhətlərdən bir növ ismətə oxşayan fövqəl-adə müqədəsliyinə e’tiqadın əsasları nə Qur’ani-məciddə, nə də Peyğəmbər sünnəsində gəlməmişdir; üstəlik Allahın Kitabı, Peyğəmbər sünnəsi və tarixdən tamamilə onun ziddi aşkar olur. Hətta deyilmişdir ki, birinci əsrdə belə bir e’tiqad ümumiyyətlə mövcud olmamışdır. İndi görək bu məsələ nə üçün və hansı dəlilə görə sonrakı əsrlərdə irəli çəkilmişdir?!
Belə nəzərə çarpır ki, bu e’tiqadın yaranmasının bir neçə səbəbi olmuşdur. O cümlədən:
1-Ən nikbin nəzər, keçən bəhslərdə qeyd edildiyi kimi, bə’zi adamların təsəvvürüdür. Onlar güman etmişlər ki, əgər səhabələr kamil müqəddəslikdən məhrum edilsələr, onlarla Peyğəmbər arasında vasitə halqası kəsiləcəkdir, çünki Allahın Kitabı və Peyğəmbərin sünnəsi bizə məhz onların vasitəsilə gəlib çatır.
Lakin bu təsəvvürün cavabı aydındır: çünki heç kəs səhabələrin hamısını, Allah eləməmiş, yalançı və nadürüst adamlar hesab etmir. Əksinə, onların arasında e’timadlı adamlar çox olmuşdur və Peyğəmbərlə bizim aramızda məhz onlar vasitə ola bilərlər. Necə ki, biz bu sözü Əhli-beyt səhabələri barəsində də demişik.
Maraqlıdır ki, həmin problem sonrakı əsrlərdə də öz yerində qalmışdır. Çünki bu gün biz özümüzü bir neçə vasitə ilə Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in əsrinə çatdırırıq, lakin heç kəs «bu vasitələrin hamısı e’timadlı, düzdanışan, müqəddəs insanlar olmuşlar, belə olmasaydılar, bizim din aradan gedərdi» - deyə iddia etmir. Əksinə, hamı inanır ki, rəvayətləri ədalətli və mö’təbər adamlardan əxz etmək lazımdır. Rical kitabları da məhz həmin məqsədlə, yə’ni e’timadlı adamları qeyrilərindən seçmək üçün yazılmışdır. Belədirsə, səhabələr barəsində eynilə başqaları ilə rəftar etdiyimiz əsasda rəftar etməyin nə eybi vardır?!
2-«Cərhin», yə’ni bə’zi səhabələrə irad və nöqsan tutulmasınının Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in yüksək məqamına xələl gətirməsi təsəvvürünə gəldikdə isə, bu dəlil əsla qənaətbəxş deyildir. Buna istinad edənlərdən soruşmaq lazımdır ki, məgər Qur’ani-Kərim Peyğəmbərin ətrafında olan münafiqləri kəskin şəkildə tənqid atəşinə tutmayıbdırmı?! Görəsən Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in sadiq və müxlis köməkçiləri arasında münafiqlərin varlığı o həzrətin yüksək məqamını azaldırmı?! Əsla!
Bir sözlə, həmişə və hər bir zamanda, hətta bütün peyğəmbərlərin əsrində belə, həm yaxşı, həm də pis adamlar olmuşlar, amma onların müqəddəs məqamlarına heç bir zərər vurmamışlar.
3-Əgər səhabələrin əməlləri tənqid olunaraq onlara irad tutularsa, onda əvvəlki xəlifələrin mövqeyinə xələl gələcəkdir. Deməli, onların məqamını qoruyub-saxlamaq üçün səhabələri müqəddəsləşdirirlər ki, heç kəs, misal üçün, Osmanın dövründə beytül-mal barəsində və sair vaxtlarda baş verən işlərə e’tiraz etməsin, xəlifəyə «o, nə üçün belə-belə işlər etdi?»-deyə irad tutulmasın, hətta Müaviyənin müsəlmanların rəhbəri Əli (əleyhis-salam)-la müxalifətləri, qanlı müharibələrdə müsəlmanları qırğına verməsini belə, bu yolla izah etmək və onu tənqidlərdən uzaq saxlamaq olar.
Əlbəttə, bu sözdən belə çıxır ki, bu müqəddəsliyin əsasını birinci əsrlərin siyasətçiləri qoymuşlar. Necə ki, «ulul-ərham» ayəsinin təfsirini daha geniş mə’naya götürərək «hər bir dövrün hakimi»nə, hətta Bəni-üməyyə və Bəni-abbasın zalım hakimlərinə də aid etmişlər. Bu da hakimlərin siyasi proqramlarının təbii nəticəsidir.
Digər bir qrupun inancına görə, səhabələrin müqəddəsliyinə e’tiqad bə’zi Qur’an ayələri və Peyğəmbər hədislərində gələn göstərişlər əsasındadır!
Əlbəttə, bu, zahirdə ən yaxşı yozumdur, lakin dəqiq araşdırdıqda aydın olur ki, onların müddəası Qur’an ayələrində və Peyğəmbər hədislərində ümumiyyətlə tapılmır. Onların istinad etdikləri ən mühüm dəlil aşağıdakılardan ibarətdir:
وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ
“(İslam dinini qəbul etməkdə) öndə gedən mühacir, ənsar və onlara yaxşı şəkildə tabe olanlar... Allah onlardan razıdır və onlar (da) Allahdan razıdırlar, (Allah) onlar üçün ağaclarının altından çaylar axan, behişt bağlarını hazırlamışdır ki, orada əbədi qalacaqlar və bu da böyük qurtuluşdur.»[1]
Sünnü müfəssirlərindən bir çoxu bu ayənin izahında (Peyğəmbərdən və bə’zi səhabələrdən) bir hədis nəql etmişlər ki, onun məfhumu belədir:
جَمِیعُ اَصْحابِ رَسُولِ اللهِ-فِی الْجَنَّةِ مُحْسِنُهُمْ وَ مُسِیئُهُمْ
«Peyğəmbərin bütün səhabələri – istər yaxşı əməl, istərsə də pis əməl sahibləri – cənnətdədirlər.» Bu hədisi doğrultmaq üçün yuxarıdakı ayəyə istinad edirlər.[2]
Maraqlıdır: Yuxarıdakı ayədə buyurulur ki, tabein o zaman nicat və qurtuluş əhli ola bilər ki, yaxşılıqlarda səhabələrə tabe olsunlar (nəinki pis işlərdə). Onun məfhumu bundan ibarətdir ki, behişt səhabələr üçün təzmin olunmuşdur. Görəsən, bu söz onların günah işlərdə azad olması deməkdirmi?! Görəsən, insanların hidayət və islahı üçün gələn bir Peyğəmbər öz dostlarını istisna edərək onların günahlarını görməməzliyə vura bilərmi?! Halbuki Qur’an Peyğəmbərin, o həzrətə səhabələrdən də yaxın olan qadınları barəsində buyurur: “Əgər günah etsəniz, sizin cəzanız iki qat artıq olacaqdır.”[3]
Diqqət yetirilməlidir ki, bu ayədə yarana biləcək hər növ anlaşılmazlığı «Fəth» surəsinin 29-cu ayəsi bəyan edir. Çünki Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in həqiqi köməkçilərinin xüsusiyyətlərini belə nəql edir:
أَشِدَّاء عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ
«Onlar kafirlərin qarşısında möhkəm və şiddətli, öz aralarında isə (bir-birilərinə qarşı) mehribandırlar, onları hər vaxt səcdə və rüku halında görərsən, halbuki daim Allahın rəhmət, fəzl və razılığını istəyirlər, səcdənin əsərləri onların üzlərində aşkardır...»
Görəsən, Cəməl və Siffeyn müharibələrini törədərək, dövrün imamının əleyhinə qiyam edən və on minlərlə müsəlmanı ölümə verən şəxslər bu yeddi sifətin xarici nümunəsi ola bilərmi?! Məgər onlar öz aralarında mehriban idilər?! Onların şiddətli reaksiyaları kafirlər qarşısında idi, yoxsa müsəlmanlar qarşısında?!
Allah-Taala həmin ayənin davamında bir cümlə ilə məqsədin kim olduğunu daha aşkar bəyan edir:
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا
«Allah onlardan (Peyğəmbərin köməkçilərindən) iman gətirib saleh əməl yerinə yetirən şəxslərə bağışlanmaq və böyük mükafat və’dəsi vermişdir.»[4]
Deməli, bağışlanmaq və böyük savab müjdəsi yalnız o kəslərə məxsusdur ki, imanlı və saleh əmələ malik olsunlar. Görəsən Cəməl və sair müharibələrdə müsəlmanların qanını axıdan, yaxud Osmanın dövründə beytül-malı dağıdaraq israf edənlər saleh əməlli idilər?!
Maraqlıdır ki, Allah-Taala Özünün böyük peyğəmbərlərini tərki-övla xatirinə cəzalandırır: Adəmi tərki-övlaya görə behiştdən çıxarır, Yunisi tərki-övla etdiyinə görə bir müddət balığın qarnında, üç qatlı zülmətlərdə zindana salır, Nuhu öz günahkar övladı üçün şəfaət etdiyinə görə sorğu-suala tutur. Belə olan halda, əziz Peyğəmbərimiz (səlləllahu əleyhi və alih)-in öz səhabələrini bu qanundan istisna etməsi inanılası bir işdirmi?!
[1] «Tövbə» surəsi, ayə:100
[2] «Təfsiri Kəbir», Fəxr Razi, «Əl-minar» təfsiri, qeyd edilən ayənin şərhində.
[3] «Əhzab» surəsi, ayə:30.
[4] «Fəth» surəsi, ayə:29.