ماهنامه الکترونیکی خبری - تحلیلی بلیغ (سال هشتم - شماره هشتاد و یکم - مهر 1401)

SiteTitle

صفحه کاربران ویژه - خروج
ورود کاربران ورود کاربران

LoginToSite

SecurityWord:

Username:

Password:

LoginComment LoginComment2 LoginComment3 .
SortBy
 

ماهنامه الکترونیکی خبری - تحلیلی بلیغ (سال هشتم - شماره هشتاد و یکم - مهر 1401)

طلیعه سخن

بازگشایی مدارس در سال تحصیلی جدید تلنگری است برای بازشناسی مفهوم آموزش و پروش در چارچوب های نظری کشور به ویژه در مدارس، ضرورت و اهمیت تبیین این مسأله از آن جهت است که متأسفانه دولت های مختلف با تحمیل ساختارهای سلیقه ای و غیر علمی از این دو عنصر مهم، نظام آموزش و پروش کشور را با مخاطرات متعدد مواجه کرده اند.

گفتنی است اصل آموزش در بستر عقلانیت و فلسفه و اصل پرورش در بستر معنا و عرفان به بار می نشیند؛ بدین نحو که فلسفه از مفاهیم تشکیل می شود و پس از آن مقولۀ بیان و زبان ترسیم می شود، در نتیجه فرآیند انتقال مفاهیم به خوبی انجام می شود، لذا آموزش یعنی بیان، زبان و انتقال مفاهیم که بنیان فلسفه را شکل می دهد و اینچنین چارچوب های معرفتی مدرسه از طریق فلسفه تحقق یافته و در مراتب بالای علمی یعنی در دانشگاه ها مکاتب فلسفی به منصۀ ظهور می رسد.

از سوی دیگر عرفان(معنا) بر خلاف مفهوم و فلسفه(آموزش) مقوله ای پرورشی و درون زاست و با سکوت عجین شده است در نتیجه به مرحلۀ زبان نمی رسد چرا که در پی معرفت و پروش نفس است.

از این رهگذر عنصر پرورش بیش از هر چیز مسأله ای عملی است و باید در زندگی روزمرۀ مردم ساری و جاری گردد و از آنجا که عرفان بر خلاف فلسفه که در مرزهای زبانی محصور شده، مقوله ای فرازبانی است و مرزهای زبانی و محدودیت پذیر را نفی می کند در نتیحه به شدت زندگی محور است؛ چرا که مرزبندی ها را در می نوردد و به متن زندگی مردم هویت می بخشد.

با این تفاسیر پرورش به عنوان اصل فرازبانی مقوله ای بین فرهنگی است که از طریق تبادل معانی به بار می نیشیند، تحقق این مهم نیز در گرو همدلی است که در بستر تقوا در اصطلاح اسلامی و اپوخه در مکتب یونانی، فرد از خود عبور کرده و به جای دیگری می نشیند تا احساس دیگران را دریابد؛ (همدلی از هم زبانی بهتر است).

البته تعین ناپذیری عرفان (پرورش) و غفلت از قراردادهای اجتماعی(اعتباریات)، ضرورت بازتولید آن در بستر حکمت را دوچندان می سازد؛ چرا که هویت زایی حکمت در بستر زبان صورت می گیرد و علیرغم عمومیت و گستردگی، به سبب تعینات زبانی موجود در حکمت، فرهنگ، هویت و عقلانیت شکل می گیرد، هم چنین حکمت خود را با خرده فرهنگ های اقوام و ملت ها منطبق می سازد.

بر خلاف فلسفه(آموزش محوری)که با اتکاء صِرف به زبان و ملیت، به سمت خشونت سوق داده می شود لیکن شاخصۀ میان فرهنگی حکمت(اشتراکات فرهنگی)خشونت را از آن می زداید؛ زیرا حکمت از زندگی انسانی نشأت می گیرد.

از سوی دیگر بهره گیری حکمت از زبان، آن را به شدت استدلالی و برهانی می سازد، لذا مقولۀ حکمت بر عکس عرفان(پرورش) عمل کرده و مسألۀ آموزش را نیز در گسترۀ تخصصی و عمومی (کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِيمٍ) دنبال می کند؛ کتابی که با حکمت، روش شناسی آموزش را با بسط و قبض معرفتی توأم ساخته و در گام نخست آموزش، تعینات زبانی و نشانه ای برای فهم عام مورد توجه قرار می گیرد و در ادامه به تفصیل بیان می شود.

نکتۀ مهم در این امر نهفته شده است که متدولوژی آموزش حکمت محور، بر خلاف آموزش در فلسفه است، چرا که با تلاوت و خواندن مکرر عجین شده است که این مهم به تولید معنا و تعمیق آن در جان و روح مخاطب منتهی می شود و اینگونه سیل معانی در فرد از طریق آموزش مکرر، راه را برای تحقق پرورش (تزکیه) تسهیل می کند؛ پرورشی که برای حصول حکمت است؛ در واقع در این پروسه همۀ مراحل آموزش و پرورش برای تحقق حکمت است و اکتفا به تعینات زبانی(فلسفه) و تعین ناپذیری (عرفان) در آن بی معناست.

لذا در آموزش حکمت محور صرف خواندن و تلاوت قرآن کافی نیست بلکه برای تأثیر گذاری بر مخاطب باید معنا در جان فرد رسوخ پیدا کند؛ این امر بر خلاف فلسفه است که با بسنده کردن به برهان و استدلال در فرآیند آموزش، از دست یابی به پرورش و سپس حکمت محروم می شود، فلسفۀ تحلیلی به عنوان مهم ترین جریان فلسفی مروج دوگانگی و ویرانگری در جهان معاصر مویّد این مدعاست که نمونۀ کامل آموزش منهای پرورش به شمار می آید.

دوگانگی های میان آموزش و پرورش جنگ میان عقلانیت(کشورهای پیشرفتۀ فلسفی) و ضد عقلانیت(کشورهای عقب ماندۀ عرفانی) را در جهان معاصر رقم زده است، در این میان جوامع غربی از طریق جهانی شدن با ترویج آموزش فلسفی منهای معنا و نوسازی آمرانه فرهنگی بر طبل خشونت و جنگ طلبی کوبیدند و اینچین با شعار ملّیت و تعیّنات نشانه ای و نژادپرستی، فرهنگ های بومی و معرفتی جوامع شرقی مورد هدف قرار گرفته است. اگر چه در عصر پست مدرن کنونی به ویژه پس از گسترش فن آوری دیجیتال و شبکه های اجتماعی، تعینات آموزشی و فلسفی منهای پرورش در جوامع غربی از طریق تشکیل اتحادیه اروپا...به شدت رنگ باخته است.

در خاتمه باید گفت هنر بی بدیل حکمت، بازتولید اصل آموزش و پرورش به زندگی محوری(پرورش) و  قراردادهای اجتماعی(آموزش) است، لذا مانند عرفان دچار هرج و مرج اجتماعی نمی شود و نیز هم چون فلسفه در دام استبداد اقلیت و اکثریت گرفتار نمی شود.

این دستاورد مهم به عزتمندی، رأفت و مهربانی در ابعاد ملی و بین المللی می انجامد؛ بدین نحو که ارتباطات درونی و دانشی به شدت معنادار می گرد و در عرصه های بین المللی نیز ارتباطات میان فرهنگی محقق می گردد و اینچنین آموزش و پرورش در بستر حکمت به یک نظام معرفتی تمدنی در عرصه های ملی و بین المللی تبدیل می شود.

پیام ها و بیانیه ها

پیام تسلیت حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)
به مناسبت ارتحال آیت الله حاج شیخ محمد علی ناصری (طاب ثراه)

بسم الله الرحمن الرحیم
انا لله وانا الیه راجعون

خبر ارتحال عالم ربانی و استاد اخلاق مرحوم آیت الله حاج شیخ محمد علی ناصری طاب ثراه موجب نهایت تأسف و تأثر گردید.

این عالم وارسته پس از بهرهمندی از محضر اساتید بزرگ، با حضور در خطه اصفهان سالیان متمادی به تربیت شاگردان، پرورش طلّاب، خدمت به مردم و حمایت از محرومان پرداخت.

تاسیس مدارس علوم دینی، مؤسسات تخصصی و تحقیقاتی حوزوی، مراکز درمانی و خیریّه، آثار مکتوب، سخنرانیها و پرورش هزاران شاگرد بخشی از برکات عمر نورانی ایشان بود.

توصیههای اخلاقی و اجتماعی آن فقید سعید همواره راهنما و راهگشای مریدان بود.

خاطرات مصاحبت و همنشینی با وی، منش اخلاقی و دقتهای حکیمانه ایشان همیشه در یاد میماند.

اینجانب این مصیبت مؤلمه را به محضر حضرت ولی عصر ارواحنا له الفداه، حوزههای علمیه، جامعه روحانیت، مردم مؤمن و متدیّن اصفهان بویژه به شاگردان، علاقمندان و ارادتمندان وی، بالاخص به فرزندان و بیت مکرم ایشان تسلیت عرض مینمایم و از درگاه خداوند متعال علو درجات و حشر وی با اولیاء طاهرینش را مسئلت نموده و برای بازماندگان صبر جمیل و اجر جزیل را خواستارم.

توضیح دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)
در مورد شایعه اخیر

بسمه تعالی

چند روزی است انتشار خبر برخورد با مشاور یکی از وزرا موجب پخش شایعات و بهانه ای برای دروغ و نفرت پراکنی دشمنان در میان مردم شریف و متدین گردیده است.

به علت عدم ارتباط موضوع با دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، در ابتدا بنابر موضع گیری خاصی نبود؛ امّا با گذر زمان و ادامه شایعه سازی ها، بیان نکات زیر ضروری به نظر می رسد:

اولاً؛ شخص نامبرده از فرزندان یا نوادگان مرجعیّت معظم نیست بلکه از منسوبین برادر مکرّم ایشان می باشد.

ثانیاً؛ وی هیچ گونه ارتباط کاری با این بیت و دفتر نداشته و ندارد و هیچ گاه از جانب این مجموعه مورد حمایت یا سفارشی قرار نگرفته است.

ثالثاً؛ انتساب افراد به بزرگان نه باعث تایید آنهاست و نه مایه محدودیت؛ بلکه هر کس بر حسب شرایط و توانمندی های خود و بر طبق قوانین می بایست به کار گرفته شود و پاسخگوی اعمال خود باشد. سزاوار است اگر کسی قصد بهره برداری از انتساب به بیت مرجعیت یا دفتر معظم له را داشت از وی پذیرفته نشود و مراتب جهت اقدام مقتضی به اطلاع این دفتر رسانده شود.

رابعاً؛ انتظار می رود مسئولین نظارتی و قضایی به عنوان مرجع تشخیص و تصمیم گیری نسبت به این اتهامات و موارد مشابه دیگر که دشمنان به شایعه پراکنی علیه بزرگان دین و انقلاب می پردازند به روشنگری و تنویر افکار عمومی بپردازند تا در این شرایط سخت اعتماد و اعتقادات مردم شریف و متدین به بازی گرفته نشود.

کلام آخر اینکه عزت به دست خداست و کینه ورزان و دشمنان دین و این ملت در طول تاریخ سعی در مخدوش کردن مقدّسات و چهره اولیاء و بزرگان و تضعیف اعتقادات مردم داشته اند؛ اما همیشه دست قدرت خدا برتر از سعی باطل آنها بوده است و دشمنان و ایادی آنان، هرگز راه به جایی نبرده اند.

از خداوند متعال نصرت و پیروزی ملت شریف ایران و مسلمانان جهان را بر تمامی دشمنان و مستکبران و فتنه انگیزان مسئلت داریم.

پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)
به هفتمین اجلاس مجمع جهانی اهل بیت
(علیهم السلام)

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین وصلّی الله علی محمد وآله الطاهرین

در ابتدا لازم می دانم مراتب تشکر خود را از همه برگزارکنندگان، علما، اندیشمندان، نخبگان و فعّالان شیعه از سراسر جهان که در این همایش شرکت کرده اند، ابراز دارم. خداوند متعال سپاسگزاریم که توفیق برگزاری چنین همایش بزرگ و با اهمیتی را به شما عنایت کرده است. امیدوارم که از آثار و برکات معنوی این محفل نورانی بهره مند گردید.

با توجه به پیشینه روشن علما و اندیشمندان شیعه در طول قرون طولانی در درک معارف اهل بیت علیهم السلام و ابلاغ آن به مردم و پاسداری و حراست از ایمان و عقیده و تأکید بر وحدت میان مسلمانان و اقتدار و عزت اسلام توجه شما گرامیان را به چند نکته معطوف می دارم.

نخست؛ در جهان امروز دل های مشتاق و گوش های شنوا برای آشنایی با اسلام و معارف اهل بیت علیهم السلام روز افزون گشته است. این فرصتی است مغتنم که باید از آن بهره برد و قلوب مشتاقان و عاشقان را با گوهر والای معارف الهی پیوند زد.

دوم؛ نقشه شوم دشمنان و بدخواهان، مشغول کردن مسلمانان جهان اسلام و به خصوص علمای آن به اختلافات و مناقشات بی اهمیت یا کم اهمیت است. از این جهت باید هوشیار بود و در این دام نیفتاد بلکه با اعتصام به ریسمان الهی و پایبندی به مشترکات و بهره مندی از وحدت کلمه، این نقشه ها را بر هم زده و توطئه ها را بی نتیجه گذارد. بی تردید ادیان الهی و رهبران آنها در جهان امروز و در میان پیروان خویش تأثیر گذارد. بی تردید ادیان الهی و رهبران آن ها در جهان امروز و در میان پیروان خویش تأثیر گذارند. دیدار و همفکری با آنان، علاوه بر ایجاد محبت در میان خداپرستان، سبب کمرنگ شدن اختلافات و همگرایی اندیشه ها و همدلی و محبت خواهد شد.

سوم؛ ایجاد فضای محبت آمیز و روابط دوستانه در میان عالمان، مبلغان و روحانیون شیعه به خصوص در کشورهایی که اقلیت آن را مسلمانان تشکیل می دهند بسیار مهم است. انگیزه و هدف واحد که همانا شناساندن تعالیم اهل بیت علیهم السلام است جایی برای ورود رقابت ها، تنگ نظری ها و فاصله ها باقی نخواهد گذارد. همه ما در جبهه واحدیم؛ قومیت ها، نژادها، زبان ها، کشورها و هر آنچه که به حکمت الهی سبب معارفه میان مردم شده است، نباید سبب اختلاف و فاصله ها گردد. به وحدت و یکپارچی بیندیشیم و مردم را به آن دعوت نماییم.

شیعیان نیز باید در این امر خطیر با استفاده از تمامی ظرفیت خویش و بهره گیری از ابزارهای موجود توطئه های دشمنان را خنثی نموده و از حریم فرهنگ اصیل اسلام و تشیع شجاعانه دفاع کنند و با اخلاص نیت پیش روند تا به مقتضای «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنَا» هدایت الهی شامل آنان گردد.

و در یک جمله معارف اهل بیت علیهم السلام گوهر گمشده و زلال گوارا و مهر تابنده ای است که افکار را ارزشمند، تشنگی را سیراب و دل ها را نورانی می کند؛ هر قدر در این راه تلاش کنید جاودانه تر خواهید بود.

بار دیگر از همه دست اندرکاران و شرکت کنندگان این اجلاس تشکر و سپاسگزاری می کنم و عزّت اسلام و پیروان مکتب حقّه و توفیق همگان را در انجام وظایفشان، از درگاه خداوند منّان خواستارم.

پویش ها

انجام زیارات نیابتی و معرفی خانواده های برگزیده
از بین شرکت کنندگان در پویش عهد اربعینی

با عنایت حضرت حق، زیارت نیابتی در عتبات عالیات به همراه پیاده روی نجف تا کربلا و قرائت زیارت اربعین به نیابت از شرکت کنندگان در پویش انجام شد

پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی مد ظله العالی با توجه به مشکلات مهمی که در این ایام دنیا را فراگرفته است، پیشنهاد راه اندازی پویشی به نیت تعجیل در ظهور امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و رفع گرفتاری ها را به محضر معظم له ارائه نمود.

متن سوال و پاسخ معظم له:

باسمه تعالی

محضر مبارک آیت الله العظمی مکارم شیرازی مد ظله العالی

پایگاه اطلاع رسانی دفتر شما بر آن است که با توجه به مشکلات مهمی که در این ایام دنیا را فراگرفته است، به نیت تعجیل در ظهور امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و رفع گرفتاریها در پویشی سراسری از مومنین دعوت نماید از فرصت چهل روزه عاشورا تا اربعین حسینی کمال بهره را برده و در این چهل روز دعای عهد را بخوانند و با توجه به پاکی و صفای وجود کودکان خردسال آنها را با خود همراه کنیم تا خداوند نظر عنایتی بفرمایند، خواهشمند است نظر خود را در این مورد بیان فرمایید.

جواب:

بسمه تعالی

باسلام

همانطور که اشاره کردید ایام عزاداری سید الشهدا علیه السلام تا اربعین زمان مناسبی برای توجه، توسل و دعا جهت رفع مشکلات و بلایا می باشد.

آنچه مرقوم داشتید، بلامانع است. ما نیز برای حل مشکلات دعا می کنیم.

 خداوند از همه مؤمنان قبول فرماید

همیشه موفق باشید

این پویش که با عنوان عهد اربعینی ترتیب داده شد بحمد الله با استقبال پرشور مؤمنین از ایران و بسیاری از کشورها در اقصی نقاط جهان روبرو گردید.

و با عنایت حضرت حق زیارت نیابتی در حرم حضرت امیر المؤمنین، امام حسین، امامین کاظمین، امامین عسکریین و حضرت عباس علیهم السلام به همراه پیاده روی نجف تا کربلا و قرائت زیارت اربعین به نیابت از شرکت کنندگان در پویش انجام شد.

همچنین به قید قرعه ٥ خانواده از شرکت کنندگان جهت دریافت هدایای مادی و معنوی پویش انتخاب شدند.

اسامی برگزیدگان:

خانواده محترم حسنی ـ قم

خانواده محترم قره داغی ـ تهران

خانواده محترم مهدی پور ـ اصفهان

خانواده محترم ملک پور ـ افغانستان

خانواده محترم اشافی ـ رشت

دیدارها

مردم می خواهند نتیجه ی حل مشکلات اقتصادی را در سفره هایشان ببینند

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دکتر فاطمی امین وزیر صنعت، معدن و تجارت حل مشکلات اقتصادی مردم را مهم دانسته و فرمودند: مردم می خواهند نتیجهی حل مشکلات اقتصادی را در سفرههایشان ببینند، و ما میبینیم که در بیشتر موارد، هزینهی سفرههای مردم گرانتر شده است.

ایشان رانت و سوء استفادههای ارزی را از جمله علل مشکلات اقتصادی کشور دانسته و افزودند: هرچند با برنامههای دولت، در این مسائل تا حدودی اصلاحات صورت گرفته، اما به طور کامل ریشهکن نشده است.

معظم له قاچاق آشکار را از دیگر مشکلات برشمرده و تأکید کردند: دستهای مرموزی در دستگاههای اقتصادی کشور وجود دارد که این چنین به صورت علنی و آشکار، کالای قاچاق وارد میشود.

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی با اشاره به اینکه نظام بانکی کشور از دیگر معضلات است، فرمودند: بانکها هر کاری که دلشان خواست، انجام میدهند. ٤ درصد به عنوان کارمزد برای وام قرض الحسنه اعلام میکنند، اما برای هر سال مبلغ ٤ درصد میگیرند، یعنی اگر وامی ٥ سال طول پرداخت داشته باشد، ٢٠ درصد به عنوان کارمزد بانکی میگیرند که این تقلّب است و باید جلوی آن گرفته شود.

معظم له قیمتگذاری کالاها را ضروری دانسته و افزودند: برخی از کسبه، اجناس را به هر قیمتی که خواستند میفروشند که باید نسبت به سامان دادن قیمت اجناس، اقدام عملی صورت گیرد.

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی افزودند: مردم دائماً از ما میخواهند که در دیدارها نسبت به گرانیها تذکر دهیم، لذا با توجه به آماری که ارائه دادید امیدواریم که در آینده نزدیک تغییراتی در وضع معیشتی مردم حاصل شود و مردم نتیجهی آن را در زندگیشان احساس کنند.

ایشان در پایان این دیدار حل مشکلات اقتصادی را نیازمند همگرایی و هماهنگی تمامی دستگاهها و وزارتخانهها و همراهی مردم دانسته و خاطرنشان ساختند: ما مردم را دعوت به صبر و انصاف میکنیم تا با همراهی همدیگر و مدیریت صحیح دولت بتوان بر مشکلات فائق آمد.

گزارش تصویری

معاون دبیر کل حزب الله

رئیس مرکز اسلامی در انگلیس

تصویرسازی

یادداشت

١
فضائل «عمار یاسر»
از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)

در نظام ارزشى جاهلى که بر محور «تفاخر به آباء و اموال و اولاد» دور مى‏زد یک مشت دزد و غارتگر پرورش مى‏یافت، اما با دگرگون شدن این نظام و احیاى اصل والاى‏ «إِنَّ أَکرَمَکمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکمْ‏»محصول آن انسان هایى همچون سلمان و ابو ذر و عمار یاسر و مقداد بود.

در این میان شایسته است به مناسبت نهم صفر سالروز شهادت عمار یاسر فضایل و مناقب آن مرد پاکباز و صحابى بزرگ و مخلص رسول اللَّه صلّى الله علیه وآله وسلّم و امیرمؤمنان على علیه السلام مورد اشاره قرار گیرد.  

پیشگامی در اسلام

در آغاز اسلام که مسلمانان در اقلیت و دشمنان و مشرکان در اکثریت بودند، برخى از جوانان شیفته پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم شده، به آن حضرت ایمان می آوردند. یعنی مستضعفان پاکدلى که دستشان از مال و منال دنیا تهى بود، همان گروه محروم و مظلومى که آئین هاى الهى براى نجات آنان از چنگال ظالمان و ستمگران آمده، مردان و زنان بلند همت و با ایمانى همچون بلال، سلمان، عمار، خباب، سمیه و امثال آن ها.

بسیارى از یاران بزرگ پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم بردگان بودند و یا بردگان آزاد شده، و در حقیقت بسیارى از آن ها به صورت معاون براى بزرگان اسلام انجام وظیفه می کردند که عمار یاسر را در این گروه می توان نام برد.

آری عمّار یاسر، از جوانان شجاع، از جان گذشته و پیشگام در اسلام بود، و در این مسیر مرارت هاى فراوانى را متحمل شد. او از کسانى بود که به سرزمین حبشه هجرت کرد و به دو قبله نماز گزارد. او از مهاجران نخستین است که در جنگ بدر و همه جنگ هاى اسلامى حضور داشت.

کسی که بهشت شوق دیدارش را داشت

در فضائل عمار همین بس که «انس» از پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم نقل کرده بهشت مشتاق چهار نفر است‏ على علیه السلام، عمار، سلمان و بلال!

گفتنی است سران مکه از تأثیر گذاردن بر ابوطالب علیه السلام و رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم مأیوس شدند؛ و تصمیم گرفتند که تازه مسلمانان مستضعف را تحت فشار قرار دهند؛ تا شاید آن ها از اسلام باز گردند و از قدرت پیامبر کاسته شود و ناچار گردد دست از تبلیغ اسلام بکشد. در این میان بر بلال، عمار، یاسر، سمیه، حباب ابن ارت صهیب، عامر بن فهیره، ابوفکیهه، لبیبه، زبیده، نهدیه، و ام عبیس و دیگر افراد فشار هاى طاقت فرسایى وارد کردند؛ تا آنجا که یاسر و سمیه در این راه شهید شدند؛ پیامبر از کنار آن ها می گذشت و چنین می فرمود: «صَبْراً آلَ یاسَرٍ فَانَّ مَوعِدَکمُ الجَنَّةُ؛ اى خاندان یاسر استقامت کنید که وعده گاه شما بهشت است».

و یا هنگامى که عمّار از پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم اجازه ورود خواست فرمود: «ائذَنوا له مرحبًا بالطّیبِ المُطیبِ؛ به او اجازه دهید! آفرین به شخص پاک و پاکیزه».

و بالاخره در حدیثى از امام صادق علیه السلام می خوانیم که فرمود: آیه ١٠٧ سوره کهف درباره ابوذر و سلمان و مقداد و عمار یاسر نازل شده، « جَعَلَ اللَّه لَهُمْ جَناتُ الفِردوسِ نُزلًا ای مأوى و منَزلا؛ خداوند باغ‏ هاى فردوس را منزلگاه آن ها قرار داده».

ایمان عمّار

او کسى است که یکى از آیات قرآن درباره او نازل شد زمانى که جماعتى از مشرکین، او و پدر و مادرش را شکنجه کردند تا اظهار برائت از پیامبر اسلام صلّى الله علیه وآله وسلّم کنند پدر و مادرش حاضر نشدند و شهید شدند، ولى عمار با زبان و لفظ خود آنچه را می خواستند گفت و گریه کنان خدمت پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم آمد. آیه شریفه نازل شد: «مَنْ کفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُکرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمَانِ؛ کسانى که بعد از ایمان کافر شوند به جز آن ها که تحت فشار واقع شده اند در حالى که قلبشان با ایمان، آرام است». در این‏جا بعضى از ناآگاهان گفتند: عمار با گفتن الفاظ مربوط به برائت و بیزارى از اسلام، کافر شد.

پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم فرمود: «کلَّا إِنَّ عَمَّاراً مَلِى‏ءٌ إِیمَاناً مِنْ قَرْنِهِ إِلَى قَدَمِهِ وَ اخْتَلَطَ الْإِیمَانُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِه‏؛ چنین نیست، عمار از فرق سر تا قدم مملو از ایمان است و ایمان با گوشت و خون او آمیخته است». سپس پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم افزود: اگر باز در چنین شرایطى قرار گرفتى همین‏گونه عمل کن.

حامی سرسخت ولایت

«ابو مخنف» در کتاب «جمل» آورده است که پس از قتل عثمان مهاجر و انصار در مسجد گرد آمدند تا در باره سرنوشت مسلمانان مشورت کنند، در این میان عده اى از بزرگان اصحاب به ویژه «عمار» درباره فضائل على علیه السلام و این که او از همه شایسته تر است سخن گفتند.

در فراز تاریخی دیگر می خوانیم امام در صفین به منبر رفت و تمام لشکرش از مهاجر و انصار حاضر بودند، پس از حمد و ثناى خداوند فرمود: کدام یک از شما شنیده است که پیغمبر صلّى الله علیه وآله وسلّم فرمود: «من افضل پیامبرانم و وصى من على بن ابی طالب افضل اوصیاء است». من از همه پیامبران برترم و وصى من از همه اوصیاء برتر است.

حدود ٧٠ نفر از کسانى که در جنگ بدر، حاضر بودند و اکثر آن ها از انصار و بقیه از مهاجران بودند به پا خاستند و گفتند: ما شهادت می دهیم که پیغمبر همین گونه فرمود؛ از جمله این افراد «عمار یاسر» بود.

پیشگویی پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم در مورد شهادت عمار

در حدیثی آمده است که پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم به عمار بشارت داد، فرمود: «یا ابا الیقظان‏فَإِنَّک أَخُو عَلِى فِى دِیانَتِهِ وَ مِنْ أَفَاضِلِ أَهْلِ وَلَایتِهِ وَ مِنَ الْمَقْتُولِینَ فِى مَحَبَّتِهِ تَقْتُلُک الْفِئَةُ الْبَاغِیة؛ تو برادر على در دیانتش هستى و از افراد برجسته اهل ولایت او می باشى و از کسانى هستى که در محبت او شهید می شوى و تو را گروه ستمکار شهید می کنند».و همین‏گونه شد؛ او در صفین به دست لشکریان معاویه به شهادت رسید.

ابن عبد البرّ روایتى از ابو عبد الرحمان سلمى نقل می کند که می گوید: ما با على علیه السلام در صفین بودیم. عمّار یاسر را دیدم که به هرسو حرکت می کرد اصحاب محمّد او را همراهى می کردند گویى پرچم آن ها بود. و از عمار شنیدم که به هاشم ابن عقبه (عتبه) می گفت اى هاشم به پیش بتاز که بهشت در سایه شمشیر هاست. امروز دوستانم محمد صلّى الله علیه وآله وسلّم و یارانش را ملاقات خواهند کرد. می دانم که ما بر حق و آن ها بر باطل‏اند. عبد الله ابن سلمه می گوید: من در روز صفین به عمار می نگریستم که تشنه شد و تقاضاى آب کرد، ظرف شیرى براى او آوردند او گفت امروز روز ملاقات دوستان است ‏چرا که رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم به من فرمود: آخرین شربتى که از دنیا می نوشى شیر است.

قابل توجه است هنگامى که خبر شهادت مالک اشتر بعد از جنگ صفین به معاویه رسید، در میان مردم خطبه اى خواند و گفت: على دو دوست نیرومند داشت؛ یکى در صفین قطع شد؛ یعنى عمار یاسر و دیگرى امروز؛ یعنى مالک اشتر.

سخن آخر: (أین عمار؟)

سخن امیرمؤمنان على‏ علیه السلام‏ درباره‏ «عمّار یاسر» و دیگر یارانش‏ مقام‏ اخلاقى‏ آن ها را روشن می سازد، فرمود: «اینَ اخْوانِىَ الَّذینَ رَکبُوا الطَّرِیقَ وَمَضَوْا عَلَى الْحَقِّ، اینَ عَمَّارُ ... ثُمَّ ضَرَبَ یدَهُ عَلى‏ لِحْیتِهِ الشَّرِیفَةِ الْکرِیمَةِ فَاطالَ الْبُکاءَ، ثُمَّ قالَ: أُوَّهْ عَلى‏ اخْوانِىَ الَّذینَ تَلَوُا الْقُرانَ فَاحْکمُوهُ، وَتَدَبَّرُوا الْفُرَضَ فَاقامُوهُ، احْیوُا السُّنَّةَ وَاماتُوا الْبِدْعَةَ؛ کجا هستند برادران من! همان ها که براه حق آمدند و در راه حق گام بر می داشتند، کجاست عمّار یاسر! ... سپس دست به محاسن شریف خود زد و مدّت طولانى گریست، پس از آن فرمود: آه بر برادرانم همان ها که قرآن را تلاوت می کردند و به کار می بستند، در فرائض دقّت می کردند و آن را به پا می داشتند، سنّت ها را زنده کرده، و بدعت ها را میراندند».

در محیط پر خفقانى همچون محیط حکومت معاویه که تبلیغات دروغین دستگاهش که به وسیله جیره خواران و مزدوران و پاره اى از دانشمندان دین فروش که زمانى هم در صف صحابه پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم قرار داشته ‏اند چنان اوج گرفته که مردم به کلى از حقایق اسلام و آنچه حکومت جبار با آن ها می کند بى خبر مانده ‏اند. و مکتب انسان ساز على علیه السلام با تمام نقاط درخشانش چنان سانسور شده و زیر پرده‏ هاى سکوت و خفقان قرار گرفته که براى عقب راندن این ابرهاى ضخیم و تیره و تار، قربانیانى لازم است که مرگشان طوفان هاى عظیمى به پا کند، در این‏گونه موارد و لو به عنوان واجب کفایى افشاگرانى لازمند که تا سر حد مرگ و قربانى شدن این راه پیش بروند.

در این بین عماریاسرها... می بایست در این میدان ها گام بگذارند و دست به افشاگرى زنند، و دیدیم که تنها مرگشان چه طوفان هایى به پا کرد.

یادداشت

٢
سیر معرفتی در «عهد اربعینی»
از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)

پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم بزرگ ترين سنت را كه آيين اسلام است در ميان جامعه بشريت قرار داده است، لذا آيين تشيّع یک «نهضت اسلامى محمدى» است كه از عواطف و علايق خاص مسلمانان نسبت به پيامبر اسلام نشأت می گیرد.

لیکن پس از رحلت پيامبر عظيم الشأن اسلام، حضرت محمد صلّى الله عليه وآله وسلّم، و انحراف خلافت از مسير اصلى اش، ارزش هاى اخلاقى كه پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم براى رواج آن خون دل خورده بود، توسط بنى اميّه و بازماندگان دوران جاهليّت به تدريج كمرنگ شد و جاى خود را به بعضى از مفاسد زمان جاهليّت داد؛ بنى اميّه خلافت را غصب كردند، و به ناحق بر مسند قدرت تكيه زدند، بدعت هاى فراوانى در دين ايجاد كرده، و سنّت پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم را می راندند؛ چرا كه ادامه حياتشان در گرو احياى بدعت ها و محو سنّت هاى پيامبر اسلام صلّى الله عليه وآله وسلّم بود.

در این میان امام حسين عليه السلام به منظور اصلاح امّت جدّش و جامعه اسلامى قيام كرد و سنّت پيامبر عاليقدر اسلام، حضرت محمّد صلّى الله عليه وآله وسلّم را احیاء نمود. لذا همه ساله در ایام منتهی به اربعین حسینی، انبوهى از جمعيّت عاشقان و دلدادگان امام حسين عليه السلام در كربلا جمع مى شوند و بر مبنای آیه «وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَلا تَنْقُضُوا الْأَيْمانَ بَعْدَ تَوْكيدِها؛ و هنگامى كه با خدا عهد بستيد به عهد او وفا كنيد، و سوگندها را بعد از محكم ساختن نشكنيد».، نشان می دهند همچون كوه، ثابت و استوار ايستاده اند، و عهدى كه با آن حضرت بستند هرگز گسستنى نيست!

«عهد» در لغت و اصطلاح

«عهد» در لغت به معنای پاسداری و سرکشی کردن و حفظ چیزی است، در اصطلاح به قراردادها و پیمانهایی که باید آنها را حفظ کرد و دقیقاً رعایت نمود عهد گفته میشود.

تبیین مفهوم «عهد»

بعضى گفته اند: «عهد» همان ايمان به پروردگار، اقرار به يگانگى او و تصديق پيامبران خدا است. بعضى ديگر گفته اند: «عهد» به معناى شهادت به وحدانيت حق و بيزارى از كسانى است كه در برابر خدا پناهگاه و قدرتى قائلند و همچنين اميد نداشتن به غير «اللّه».

«عهد» در قرآن کریم مفهوم وسيعى دارد كه هم عهدهاى مردمى را شامل مى شود و هم عهدها و پيمان هاى الهى را؛ زيرا «عهد» هرگونه التزام و تعهدى است كه انسان نسبت به ديگرى مى دهد، و بدون شك، كسى كه ايمان به خدا و پيامبر او مى آورد، با اين ايمان تعهدات وسيعى را پذيرفته است.،

اقسام عهد و پیمان

عهد انواع و اقسامی دارد که از یک نظر میتوان آن را به سه قسم تقسیم کرد:

عهد با خداعهد با مردمعهد با خویشتندر عهد با خداوند بسیاری از فقهاء در کتب فقهی خود در کنار مباحث نذر، بحث عهد را عنوان کردهاند، عهد با مردم نیز هر گونه قرارداد و پیمانی را شامل میشود. و چنانچه در قالب شرع و عقل درآید عمل به آن واجب است. اما عهدهایی که انسان با خودش کند به هنگام خودسازی و در طریق تکامل از صفات نیک و بسیار مؤثر و سازنده است.

عهد امام علیه السلام و عهد با امام علیه السلام

بدیهی است امام (رهبر معصوم همه جانبه مردم) بايد از سوى خدا تعيين گردد، زيرا امامت يك نوع عهد و پيمان الهى است و چنين كسى را بايد خداوند كه او طرف پيمان است، تعيين كند.

لذا در قرآن کریم می خوانیم: «وَ اذ اْبتَلى ابراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَاتَمَّهُنَّ قَالَ انِّى جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ امَاماً قَالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتى قَالَ وَلَايَنالُ عَهْدِى الظَّالِمينَ؛ هنگامی که خداوند، ابراهیم علیه السلام را با وسایل گوناگونی آزمود ؛ خداوند به او فرمود: من تو را امام مردم قرار دادم. ابراهیم علیه السلام گفت: از فرزندان من امامانی قرار بده] خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمیرسد»

در این فراز قرآنی، واژه «عهد» در آیه، هم «امامت» را شامل مى شود و هم «نبوّت» را؛ زيرا هر دو عهد الهى محسوب مى شوند، چرا كه عهد را هرگونه تفسير كنيم هر دو را در بر مى گيرد، و چنين موهبتى نصيب ظالمان نمى شود.

از سوی دیگر با مراجعه به آموزه های روایی در می یابیم ايمان به ولايت على علیه السلام و دیگر ائمه معصومین علیهم السلام به عنوان بخشی از پایبندی به عهد و پيمان ذكر شده، همانگونه که يكى از مواد پيمان بنى اسرائيل قبول رسالت پيامبران الهى و تقويت آنها بود، و مى دانيم قبول جانشينان آنها نيز دنباله همان مساله رهبرى و ولايت است كه در هر زمان متناسب با آن عصر بايد تحقق می­ يابد.

از این رو امام علی علیه السلام بارها روى بيعتى كه مردم با او كردند تكيه مى كند؛ و مى فرمايد: «اى مردم شما بر من حقى داريد، و من بر شما حقى دارم، اما حق شما بر من اين است كه دلسوز و خير خواه شما باشم، و بيت المال شما را در راه خودتان مصرف كنم، شما را تعليم دهم تا از جهل نجات يابيد، و تاديب كنم تا آگاه شويد، سپس مى افزايد: «و اما حقى عليكم فالوفاء بالبيعة، و النصيحة فى المشهد و المغيب، و الاجابة حين ادعوكم، و الطاعة حين آمركم؛ اما حق من بر شما اين است كه در بيعت و عهد خويش وفادار باشيد، و در آشكارا و نهان خير خواهى كنيد هر وقت شما را مى خوانم اجابت نمائيد، و هر گاه فرمان مى دهم اطاعت كنيد»،

فلسفه اين همه تأكيد براى اهميت دادن به مسأله عهد و پيمان را می توان در قرآن کریم جستجو کرد، لذا  خدواند با اشاره به رانده شدن مجرمان در قيامت به سوى جهنّم، مى فرمايد: «لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ الّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمانِ عَهْداً؛ آنها مالک و صاحب اختيار شفاعت نيستند مگر كسى كه نزد خداوند رحمان عهد و پيمانى دارد» اين توصيفى است براى شفاعت شوندگان، و مسلّماً منظور از عهد و پيمان در اينجا چيزى جز ايمان به خدا، و اقرار به يگانگى او، و تصديق پيامبران، و قبول ولايت اوصياء، نيست.

«زیارت»؛ تجدید عهد با ائمه علیهم السلام

در روايات اهل بيت عليهم السلام با مضامين و تعابير مختلف به زيارت امامان معصومین علیهم السلام اهمّيّت زيادى داده شده است كه بخشى از آن عام و مربوط به همه ائمّه است به ویژه از روايات متعدّدى به دست مى آيد كه اگر انسان بخواهد كاملًا به عهد و پيمانش نسبت به هر كدام از ائمّه وفا كند، بايد به زيارت قبورشان رود و بداند كه هر كس با ميل و رغبت به زيارتشان رود و مكتب آنان را تصديق نمايد مشمول شفاعتشان در روز قيامت قرار مى گيرد؛ «إِنَّ لِكُلِّ إمامٍ عَهْداً في عُنُقِ أَوْلِيائِهِ وَ شيعَتِهِ، وَ إنَّ مِنْ تَمامِ الوَفَاءِ بِالْعَهْدِ، وَ حُسْنِ الأداءِ، زِيارةَ قُبُورِهِمْ، فَمَنْ زارَهُمْ رَغْبَةً في زِيارَتِهِمْ، وَ تَصْديقاً بِما رَغِبُوا فيهِ، كانَ أَئِمَّتُهم شُفَعائَهم يَوْمَ القِيامَةِ».،

عهد اربعینی؛ از نهضت حسینی تا امتداد قیام مهدوی

امام حسين عليه السلام در برابر خطر بزرگی كه اسلام عزيز را تهديد مى كرد و در زمان «يزيد» به اوج خود رسيده بود، با یک فداكارى فوق العاده و از خودگذشتگى مطلق، سكوت مرگبارى را كه بر جامعه اسلامى سايه افكنده بود، درهم شكست و ماهیت پلید «بنى اميّه» را آشكار ساخت و با خون پاک خود، سطور درخشانى بر پيشانى تاريخ اسلام نوشت كه به حماسه اى جاويد و پرشور برای آینده جهان مبدل شد.

از آنجا که هر كارى انجام مى شود هدفى در پى آن است؛ نهضت امام حسین علیه السلام نیز، فرزندان و نسل هاى آينده را به حركت در آورد، و اى بسا تمام تاريخ را در طول قرون و اعصار تحت تاثير خود قرار داد، به نحوی که اهداف امام عليه السلام در تشكيل حكومت اسلامى در سرتاسر كره زمين، با آماده ساختن جهان براى حكومت حضرت مهدى عليه السلام فراهم خواهد شد.

اینگونه است که امام صادق علیه السلام در کلامی نورانی فرمود: «عَظَّمَ اللَّهُ اجُورَنا بِمُصابِنا بِالْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلام، وَجَعَلَنا وَايَّاكُمْ مِنَ الطَّالِبينَ بِثارِهِ، مَعَ وَلِيِّهِ الْإِمامِ الْمَهْدِىِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِمُ السَّلامُ؛ خداوند اجر ما را در مصيبت امام حسين عليه السلام فراوان دهد و ما و شما را توفيق جبران خون حضرتش به همراه وليّش امام مهدى عليه السلام كه از آل محمّد عليهم السلام است، عطا فرمايد.»

برسی تاريخ بيان گر اين واقعيّت است كه توده هاى مردم در اعصار مختلف به هيچ شعارى جز خونخواهى امام حسين عليه السلام در رکاب حضرت حجت عجّل الله تعالی فرجه الشریف وقعى نمى نهادند.

به اين ترتيب راهپیمایی اربعین حسینی يك نوع عهد و پيمان الهى و مردمى است که از نهضت حسینی آغاز شده و تا امتداد قیام حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف ادامه خواهد داشت.

عهد اربعینی در سایه ی کادر سازی برای ظهور

ما شيعيان همه ساله با چشم خود آثار حيات امام حسين عزيز علیه السلام و دوستان شهيدش را در راهپیمایی عظیم اربعین حسینی مى بينيم و ناظر حركت ميليون ها نفر مسلمان بيدار در ایام اربعین آن حضرت برای همراهى و تجدید عهد و پیمان با حضرت مهدى عجّل الله تعالی فرجه الشریف در برافراشتن پرچم حقّ و عدالت هستیم و تا اينها نباشد، كار درست نمى شود زیرا مسأله انتظار ظهور كار مشكلى است، برخلاف آن چه كه ما فكر مى كنيم مسأله تعجيل ظهور نياز به مقدّماتى دارد كه بايد آماده و مهيّا شود که از جمله شرط ظهور، تربيت یک گروه عظيم صالح است.

از اين جا معلوم مى شود كه در كنار دعاهايى كه براى تعجيل ظهور مى كنيم، بايد دو كار را فراموش نكنيم: خودمان را بسازيم، يعنى ايمان، عمل صالح، شجاعت، تقوا و خدا ترسى، ترك گناه، داشتن افكار بلند و والا در حدّ یک حكومت جهانى داشته باشيم.

در وهله ی بعد باید جامعه را بسازيم، چرا كه ما عهده دار هدايت ديگران هستيم يعنى بگوييم كه اى مردم اگر مى خواهيد حضرت ظهور كند، بايد «الذين آمنوا و عملوا الصالحات» و «عبادى الصالحون» باشيد.

آری پیاده روی عظیم اربعین حسینی و تجدید عهد و پیمان با حضرت حجت عجّل الله تعالی فرجه الشریف، سبب کادرسازی برای ظهور امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف و تقويت کننده ی پيوندها و در نتيجه وحدت با محور مهدویت به شمار می آید؛

اين است چهره حقيقى قيام حسين عليه السلام و از اين جا روشن مى شود كه چرا نام و تاريخ امام حسين عليه السلام هرگز فراموش نمى شود. او متعلّق به یک عصر و یک قرن و یک زمان نبوده، بلكه او و هدفش جاودانى است.

عهد اربعینی؛ تمرین سربازی امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف

همانگونه که از امام صادق عليه السلام روايت شده كه هر كس چهل روز صبح ها دعای عهد را بخواند از ياوران حضرت قائم عليه السلام خواهد بود؛ به يقين خروش میلیونی مردم در پیاده روی اربعین؛ تمرین سربازى امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف محسوب می شود، البته کسانی شايستگى حضور در ميان ياران آن حضرت را كسب مى كنند که خودسازى و تهذيب نفس و تلاش براى اصلاح جامعه را مد نظر قرار دهند.

اگر چه از زمان ظهور حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف جز خداوند كسى از آن اطّلاع ندارد ولی زائران اربعین حسینی خود را آماده و منتظر می سازند، تا كه جزء ياران و سربازان آن حضرت قرار گیرند.

سخن آخر

در خاتمه باید گفت پيروان و عاشقان مكتب اهل بیت علیهم السلام، زمانى مى توانند ادّعاى عشق و پيروى راستين كنند كه به مفاسد موجود عصر و زمان خود بينديشند، و آنچه در توان دارند براى مبارزه با آن به كار گيرند؛ به يقين آن حجم عظيم عزاداران اربعین حسینی هرگاه تصميمى منطقى و حساب شده و مدبّرانه براى برخورد با مفاسد و سوق جامعه به سوى اصلاح بگيرند به نحو احسن به عهد خود با امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف پایبند خواهند بود.

بارالها! ما را از مؤمنانى كه بر عهد خود با تو وفا كرده اند و كمر به اطاعتت بسته اند قرار ده، آمين يا رب العالمين.

معرفی کتاب

سیری در کتاب
«
رساله احكام براي جوانان»

دستورات و تکالیف عملی و درک احکام اسلام از منابع دینی سبب هدایت و ارشاد انسان ها به ویژه نسل جوان به سعادت ابدی میشود.

در این میان هرچند کتاب های متعددی در زمینه احکام جوانان چاپ و منتشر شده است اما اکثر این کتاب ها مسایل مورد نیاز جوانان و نوجوانان را به طور کامل بیان ننموده اند و در مواردی مطالبی دارند که نیاز فعلی آنان نمی باشد.

بدین جهت و احساس نیاز نسبت به تدوین احکام جامع جوانان شرایطی فراهم شد تا زیر نظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) رساله عمليه اى مطابق با فتاواى معظمله به رشتۀ تحریر درآید.

کتاب در یک نگاه

در این کتاب سعى شده است احکام واجب و حرام و غیر آن به ویژه مسائل مهم عمومی و مسائلی که براى غالب جوانان و نوجوانان مطرح است، به زبان ساده و روشن و دور از اصطلاحات پیچیده فقهى ذکر گردد، تا همه جوانان و نوجوانان بتوانند با مطالعه آن به وظایف دینى خود آشنا شوند و آن را به کار ببندند.

ساختار اصلی کتاب

كتاب شامل یک مقدمه و ۲۰ فصل به ضمیمه مقدمه های مرتبط با فصول٢٠گانه به همراه پانصد مسئله است.

عناوین فصل های کتاب عبارت اند از: ١.اجتهاد و تقلید٢. طهارت٣.مطهرات ٤.وضو٥. غسـل٦.تیمم٧. نماز٨. روزه٩. خمس١٠. زکات١١.حج١٢.خرید و فروش١٣. قرض١٤. عاریه و امانت داری١٥. احکام ازدواج١٦. غصب١٧.خوردن و آشامیدن١٨. نذر و قسم١٩. امر به معروف و نهی از منکر٢٠. مسائل متفرقه.

گزارش محتوایی اثر

اجتهاد و تقليد

در مقدمه کتاب، ضمن نگاهى گذرا به زندگى آيتالله العظمی مکارم شيرازى، به تعريف احكام خمسه پرداخته شده و در ادامه معظم له مطالب را با بحث پيرامون مباحث اجتهاد و تقليد آغاز كرده و سپس به ساير احكام پرداخته است.

بازشناسی مفهوم «اجتهاد»، «تقليد»، «مُقَلِّد»، «مَرجع تقليد»، راه های شناخت مجتهد و اعلم، راه هاى به دست آوردن فتواى مجتهد، فرق بين احتياط مستحب و احتياط واجب... از جمله عناوینی است که در فصل نخست احکام آن مورد اشاره قرار گرفته است.

در فرازی از کتاب می خوانیم: «اجتهاد» سعى و تلاش در راه استخراج احكام دين از منابع آن است، كه مهمترين آن ها قرآن و احاديث معصومين عليهم السلام مى باشد، و اين كار تنها براى كسانى ميسّر است كه علوم مختلف اسلامى را فراگيرند تا قدرت بر اجتهاد پيدا كنند و به كسى كه داراى چنين توانايى علمى باشد «مُجتهد» مى گويند.

طهارت و مُطهِّرات (پاک کننده ها)

احكام مُردار، احکام خون، احكام آب ها، آفتاب و اسلام از جمله سرفصل های مهمی است که احکام و مسائل آن بیان شده است.

در فرازی از کتاب می خوانیم: در عالَم همه چيز پاك است، مگر يازده چيز و آنچه بر اثر برخورد با اين ها نجس شود. چيزهاى نجس عبارت است از:١. ادرار٢. مدفوع٣. مَنى٤. مُردار (حيوانى كه بطور طبيعى بميرد)٥. خون

٦ و ٧. سگ و خوك٨. شراب٩. آبجو١٠. كافر١١. عرق شتر نجاست خوار.

وضو، غسل ، تیمم

توضيح اعمال وضو، شرايط وضو، احكام وضوى جبيره اى، شيوه غسل كردن، غسل هاى واجب، كارهايى كه بر جنب حرام است، غسل هاى اختصاصى دخترها و بانوان، چيزهايى كه تيمّم بر آن ها صحيح است از جمله أهم سرفصل هایی است که ابعاد مختلف احکام و مسائل شرعی آن بیان شده است.

در بخشی از کتاب آمده است: در غسل لازم نيست تمام بدن با دست شسته شود، و چنانچه با نيّت غسل، هرطور آب را به تمام بدن برساند كافى است.

نماز، روزه

احکام وقت نماز، احكام مكان نمازگزار، احكام مسجد، احكام اذان و اقامه، احكام واجبات نماز، احكام مبطلات نماز، احکام شَكيّات نماز، احکام نماز مسافر، احکام نماز قضا، احكام نماز جماعت و نماز جمعه و احکام نماز های مستحب،احكام مُبطلات روزه، احكام قضا و كفّاره روزه، از أهم عناوینی است که احکام آن در این بخش بیان شده است.

در فرازی از احکام نماز می خوانیم: پسرها و مردان در نماز، بايد عورت را بپوشانند و بهتر است از ناف تا زانو پوشانده شود.دخترها و زنان؛ بايد تمام بدن را بپوشانند؛ ولى پوشاندن دست ها و پاها تا مچ و صورت به مقدارى كه در وضو بايد شسته شود، لازم نيست، گرچه پوشاندن آن نيز اشكال ندارد.

زکات، خمس

احكام خمس، مصرف خمس، احكام زكات و مصرف زكات از جمله عناوینی است که به احکام آن پرداخته شده است.

معظم له در بیان اهمیت زکات می نویسد: درباره اهمّيّت زكات همين بس كه در قرآن مجيد بارها پس از نماز آمده و نشانه ايمان و عامل رستگارى شمرده شده است.

خرید و فروش، قرض،عاریه و امانت داری، غصب

احكام خريد و فروش، به هم زدن معامله (فسخ)، احكام قرض، احكام امانت دارى، عاريه، اشياى گمشده و احکام غصب از جمله مسائلی است که احکام آن به نحو ایجاز اما کاربردی بیان شده است.

در فرازی از کتاب می خوانیم: در معامله بايد خصوصيّات جنسى را كه خريد و فروش مى كنند معلوم باشد... فروختن جنسى كه با چيز ديگر مخلوط است، در صورتى كه آن چيز معلوم نباشد و فروشنده هم به خريدار نگويد، حرام است؛ مثلًا شير را با آب مخلوط كند و بفروشد (اين عمل را غشّ در معامله مى گويند).

احکام خوردن و آشاميدن، احكام سر بريدن حيوان، احكام ازدواج، احكام سلام كردن، احكام قرآن و مسائل متفرّقه از دیگر عناوینی است که در فراز پایانی کتاب بدان پرداخته شده است.

معظم له در بیان احکام قسم خوردن می نویسد: كسى كه براى اثبات چيزى قسم مى خورد، اگر حرف او راست باشد، قسم خوردن او مكروه است و اگر دروغ باشد، حرام و از گناهان بزرگ است.

یادآوری

لازم به یادآورى است فهرست مطالب، در انتهاى كتاب ذکر شده و در پاورقى ها نیز كلمات و مطالب متن تشریح شده است.

گفتنی است آنچه در این کتاب آمده، تمام مسایل احکام نیست بلکه قسمت های از احکام شرعی است که در درجه اول برای نیاز جوانان و نوجوانان می باشد. درصورت نیاز و اطلاعات بیشتر می توان به رساله توضیح المسایل معظم له نیز مراجعه نمود.

اين اثر نفیس فقهی، نخستین بار در سال ١٣٨٥ در یک جلد و در ١٨٧صفحه و در قطع رقعی، توسط انتشارات امام علی بن ابیطالب (ع) به زیور طبع آراسته شده و تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.

معارف اسلامی

مساله سود سپرده های بانکی

پرسش :

آیا سود سپرده هایی که بانک ها به صورت روزشمار یا سال شمار به سرمایه گذاران پرداخت می کنند، مشروع است؟

پاسخ اجمالی:

بانک بین سپرده گزاران و تولیدگران کارآفرین واسطه می گردد تا با گردش این پول در بخش تولید و شکوفایی اقتصادی، مقداری از سود آن بنگاه ها و مراکز تولیدی، به سپرده گزاران بانک داده شود. این کار از طریق عقود شرعی تعریف شده امکان پذیر است. اما اگر بانک به وظیفه واسطه گری خود عمل نکند و سپرده ها را در اختیار تولیدکنندگان و کارآفرینان قرار ندهد و فقط تبدیل به بنگاهی برای دلالی پول و سود بین سپرده گزاران گردد، و آن عقود شرعی را نه در عالم واقع بلکه به صورت اعتباری و صوری روی کاغذ به اجرا درآورد، به سود پرداختی اش شبهه شرعی وارد می گردد.

پاسخ تفصیلی:

کارکردهای اقتصادی سپرده های بانکی

یکی از مهم ترين و بحث انگيزترين خدمات بانك ها واسطه گری میان سرمایه داران سپرده گذار و کارآفرینان و باز توزیع سودهای حاصله در این میان، بین ذی نفعان است. با توجه به تعریف کارکردی بانک به عنوان واسطه گر مالی، بخش تجهیز منابع از مهم ترین اجزای عملیاتی هر بانکی به حساب می آید.

توضیح این خدمت بانکی بدین صورت است: گاهى افرادى سرمايه ای دارند ولى قدرت توليد يا تجارت با آن را ندارند. در اينجا بانك اسلامى سرمايه چنين افرادى را مى گيرد و با آن طبق عقود شرعيه و قوانین بانکداری بدون ربا، در كارهاى توليدى، صنعتى، كشاورزى، دامدارى و تجارى سرمايه گذارى مى نمايد و سود سرمايه گذارى را طبق توافق به عمل آمده تقسيم مى‏ كند و سهمى براى سرمايه گذار قرار مى دهد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در راستای اصلاح نظم پولی و بانکی کشور، قانون عملیات بانکی بدون ربا به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. فصل دوم این قانون به تجهیز منابع پولی اختصاص دارد که ماده ٣ تا ٦ آن به نحوه تجهیز منابع توسط بانک ها پرداخته است. به موجب ماده ٣ دو قالب حقوقی سپرده قرض الحسنه (جاری و پس انداز) و سپرده های سرمایه گذاری مدت دار برای تجهیز منابع بانک های بدون ربا تعریف شده است.(١)

در اينجا بانك هاى ربوى از بانك هاى اسلامى جدا مى شوند. بانك هاى غير اسلامى از يك طرف سپرده هاى مردم را قبول مى كنند و سودى به شكل ربا به آنها مى پردازند و از طرف ديگر همين سپرده ها را به ديگران واگذار مى كنند و سود بيشترى به عنوان ربا دريافت مى كنند كه اين عملكرد صددرصد حرام و ربا بلكه حرام مضاعف است. ولى بانك هاى اسلامى با اين سپرده ها، طبق عقود شرعيه قرارداد مى بندند و وارد كارهاى توليدى مى شوند و سود حاصله را طبق توافق قبلى تقسيم مى كنند. یعنی بانک در سپرده های سرمایه گذاری مدت دار که مبتنی بر عقد وکالت شکل می گیرد، در پایان هر دوره، منافع حاصله را پس از کسر حق الوکاله خود به نسبت مبلغ و مدت سپرده طبق آیین نامه و دستورالعمل های بانکی بین سپرده گذاران تقسیم می کند.(٢)

در واقع در اينجا سه خدمت انجام مى گيرد:

١. صاحب سرمايه از سرمايه اش استفاده مى برد.

٢. بانك هم در اين معامله سودى مى برد.

٣. نقدينگى هاى مردم از ركورد خارج و عوارض ركورد پول كه تورم و فساد مى باشد حاصل نمى شود و در مجموع حركت خوبى به سود جامعه به وجود مى آيد و سبب شكوفايى اقتصادى مى شود مشروط بر اين كه درست عمل شود.(٣)

تبیین دقیق ماهیت سپرده های سرمایه گذاری مدت دار

از آنچه گفته شد، کارکرد کلی سپرده های مدت دار در نظام بانکی مشخص شد اما برای دستیابی به تبیین دقیق تر و فنی تری از این مسأله، آیین نامه فصل دوم قانون عملیات بانکی بدون ربا (تصویب نامه شماره ۸۱۹۶۲ مورخ ۲۷/۰۹/۱۳۶۲ هیئت وزیران) را که مشخصاتی از سپرده های سرمایه گذاری مدت دار را ارائه داده است، با هم مرور می کنیم. بنا به مواد این آیین نامه:

در این نوع سپرده ها، سپرده گذار به بانک وکالت عام می دهد که وجوه او را همراه سایر وجوه و منابع بانکی (مانند اعتبارات، سرمایه ها، وام های دریافتی، و سپرده های قرض الحسنه) به نحو مشاع در فعالیت های اقتصادی سودآور همچون مشارکت، مضاربه، اجاره به شرط تملیک، معامالت اقساطی، مزارعه، مساقات، سرمایه گذاری مستقیم، معامالات سلف و جعاله به کار گیرد. درنتیجه، بانک دو نوع رابطه حقوقی با سپرده گذار خواهد داشت. ازیک طرف «وکیل» سپرده گذار در به کارگیری وجه سپرده بوده و از طرف دیگر «شریک» وی در تأمین منابع است. چرا که بخشی از منابعی که به نحو مشاع به کارگرفته می شود، متعلق به خود بانک (سهامداران بانک) بوده یا مربوط به سپرده های جاری و پس انداز است که در مالکیت بانک قرار دارد. بنابراین روابط، بانک باید در انتهای کار سهم سپرده گذاران از درآمدهای مشاع و سود قطعی و نهایی را محاسبه کرده و پس از کسر حق الوکاله خود، ما به التفاوت آن از سود علی الحساب پرداختی را برحسب میزان و مدت سپرده گذاری بین سپرده گذاران تقسیم کند. در ادامه، آنچه باقی می ماند با عنوان سهم بانک از درآمدهای مشاع(شامل حق الوکاله) با درآمدهای غیرمشاع بانک تجمیع شده و پس از کسر هزینه ها و پرداخت مالیات مقرر، به تناسب و صلاحدید بین سهام داران بانک توزیع یا برای دوره های بعد انباشت می شود.(٤)

چالش های اقتصادی منجر به ظهور مفهوم «سود علی الحساب» در بانکداری اسلامی

خدمت بانك هاى اسلامى در واسطه گری بین سرمایه داران سپرده گذار و کارآفرینان، نه تنها معامله ای مشروع بلكه در صورتى كه به طور صحيح انجام گيرد، مصداق بارز آیه ٢ سوره مائده یعنی «تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏»؛ (و باید با یکدیگر در نیکوکاری و تقوا کمک کنید) است كه مورد توجّه اسلام است. با این حال، تضمین پرداخت مبلغی به عنوان سود علی الحساب از سوی بانک، مشروع بودن چنین معامله ای را با تردیدها و اما و اگرهایی مواجه می کند. پیش از پرداختن به جنبه های فقهی و شرعی این بحث، ناگزیریم در ابتدا مقدمه ای فنی و اقتصادی را راجع به این موضوع ارائه کنیم:

موضوع «ریسک» ازجمله مهمترین مسائل هرگونه سرمایه گذاری به حساب می آید. بدیهی است سرمایه گذاران (به طور عام) و سپرده گذاران بانکی (به طور خاص) را می توان از حیث سطح ریسک پذیری در طیف های مختلف قرار داد. بنا به خصلت و روحیه انسان ها، بدون شک بخشی مهم از سپرده گذاران بانکی در طیف ریسک گریزان قرار می گیرند که مایل اند در جایی سرمایه گذاری کنند که سود موردنظر آنان تضمین شود. در این وضعیت، یکی از مهم ترین عواملی که می تواند به جلب توجه و اعتماد سپرده گذاران در نظام بانکداری بدون ربا بیانجامد، تضمین اصل و سود سپرده است به نحوی که مغایر با موازین شریعت اسلامی نباشد. با عنایت به خصلت طبیعی ریسک گریزی در برخی افراد، به نظر می رسد شریعت اسلامی بنا به جامعیت در پاسخ گویی به نیازهای مشروع، درعین حالی که ربا را ممنوع اعلام داشته است، راهی مقبول را برای به کارگیری عقود شرعی در مدیریت سود سرمایه گذاری باز گذاشته باشد.

پرسشی که طرح می شود آن است که آیا در سپرده های سرمایه گذاری مدت دار، بانک می تواند پرداخت حداقلی سود را تحت عنوان سود علی الحساب برای سپرده گذار تضمین یا مدیریت کند؟ البته پیش از هر چیز، باید یادآور شد که در رویه فعلی نظام بانکداری بدون ربای ایران، در قراردادهای سپرده گذاری سرمایه گذاری مدت دار، سود علی الحساب توسط بانک تضمین نمی شود؛ گرچه ممکن است در مقام اجرا، بانک ها حتی در صورت کاهش سود قطعی از سود علی الحساب، چیزی از سپرده گذاران مطالبه نکنند، این به معنی تضمین حقوقی سود نیست؛ چراکه بانک در این دسته از قراردادها، هیچ گاه پرداخت سود حداقلی به سپرده گذار را تضمین نمی کند. از این جهت، این امکان حقوقی برای بانک وجود دارد که در پایان دوره اگر سود قطعی پایین تر از سود علی الحساب پرداختی شد، مابه التفاوت را از سپرده گذار دریافت کند. گرچه عموما از این امکان حقوقی استفاده نمی شود.

ماده ۹ دستورالعمل نحوه محاسبه و تقسیم سود مشاع بانک مرکزی اذعان می دارد: «درصورتی که سهم سود قطعی سپرده متعلق به سپرده گذاران کمتر از سود علی الحساب پرداختی باشد، سود علی الحساب پرداختی به آنان قطعی محسوب می شود. در این حالت، مؤسسه اعتباری مازاد پرداختی را هبه می کند و مجاز به مطالبه آن از سپرده گذاران نیست». جمع این موارد نشان می دهد که الزام به قطعی شدن سود علی الحساب در این حالت، صرفا بر پایه دستورالعمل بانک مرکزی است و ازلحاظ قرارداد فی مابین بانک با سپرده گذار، اثری از تضمین حقوقی سود علی الحساب وجود ندارد. از این جهت، باید گفت پرسش فوق به عنوان احتمال و صرفا بحثی علمی در خصوص امکان تضمین پذیری سود این دسته از سپرده های بانکی است که بانک در آن نقش وکیل را بر عهده دارد.(٥)

با عنایت به جذابیت و مطلوبیت تضمین سود سپرده برای اکثر سپرده گذاران، چنانچه بانکداری اسلامی تدبیری برای این موضوع نیاندیشد، ممکن است بازارهای رقیب و یا حتی بانک های ربوی گوی سبقت را از بانک های اسلامی در جذب منابع بربایند و این دسته از بانک ها را با ریسک نقدینگی مواجه سازند. ازاین رو، عده ای بر این باورند که در بانکداری اسلامی باید به نحوی عمل شود که سود حلال حداقل به اندازه بهره حرام برای سرمایه گذار جذابیت داشته باشد. به عبارتی، میزان سود تعیین شده برای سرمایه گذار نباید کمتر از بهره ربوی باشد؛ زیرا این امر موجب سوق پیدا کردن سرمایه گذاران از فعالیت مشروع به فعالیت نامشروع می شود؛ بنابراین، بانک بدون ربا باید در ابتدای انعقاد قرارداد با توجه به فعالیت اقتصادی و میزان قابلیت سوددهی، مقدار سودی را تعیین کند که کمتر از مقدار بهره پرداختی بانک های ربوی نباشد.(٦)

مشروعیت سود علی الحساب

همان طور که تا اینجا روشن شد سود علی الحساب وجهی است که قبل از اتمام دوره مالی و قبل از حاصل آمدن و محاسبه سود قطعی از جانب بانک به صاحبان سپرده های سرمایه گذاری پرداخت می شود. از آنجا که صاحبان سپرده های سرمایه گذاری همان طور که گفته شد - معمولا کسانی هستند که می خواهند ضمن حفظ اصل سرمایه خود، از سود حاصل از آن استفاده کنند و از آنجا که در نظام بانکی با حجم انبوه سپرده سرمایه گذاری مشاع، امکان محاسبه سود قطعی حاصل از عملیات و سهم هریک از سپرده گذاران در فواصل زمانی کوتاه ممکن نیست، بانک مجبور است سود سپرده گذاری را در پایان دوره مالی محاسبه کند. بدیهی است این به معنای پرداخت یکباره سود در انتهای دوره است که یقینا به کاهش رغبت و انگیزه صاحبان وجوه برای سپرده گذاری در بانک منجر می شود.

تدبیر سود علی الحساب در بانکداری ایران و پرداخت دوره ای آن به سپرده گذاران، درواقع برای رفع همین دغدغه بوده است. به عبارت دیگر، مسؤلان نظام بانکی کشور به این نتیجه رسیده اند که برای جلوگیری از تضعیف انگیزه، می توان با اعلام «سود علی الحساب» در ابتدای هر دوره و پرداخت دوره ای آن، سپرده گذاران را برای سپرده گذاری در بانک راغب نگه داشت.(٧) نکته قابل توجه آن است که سود علی الحساب نوعی سود انتظاری است و جنبه قطعیت ندارد. به بیان دیگر، تعبیر علی الحساب بودن سود بانک برای این منظور است که بانک صرفا برحسب محاسبات و انتظارات خود نرخی مشخص را به سپرده گذاران اعلام کند تا امکان برنامه ریزی، تصمیم گیری، و انتخاب برای سپرده گذاران راحت تر فراهم آید.

مشروعیت پرداخت سود علی الحساب در سپرده های سرمایه گذاری مدت دار محل پرسش است به این بیان که تا پیش از پایان دوره مالی و محاسبه سود قطعی، پرداخت سود ولو به نحو علی الحساب به سپرده گذار چه وجهی ازلحاظ مشروعیت دارد؟

حالات مختلفی در پاسخ به این سؤال قابل تصور است. بنا به نظر عده ای، مفهوم «علی الحساب» به معنای مبادله موقت پول و مانند آن بین دو شخصیت حقیقی یا حقوقی است. بدین معنی که یکی از طرفین وجهی را به طرف مقابل می پردازد، مشروط بر اینکه پس از محاسبه و حسابرسی، چنان چه گیرنده واقعا نسبت به تمام یا بخشی از وجه دریافتی طلبکار نباشد، آن را به پرداخت کننده مسترد کند. بدیهی است قبل از انجام دادن حسابرسی، به دلیل اینکه هنوز بدهکار بودن پرداخت کننده محرز نشده است، دریافت کننده معادل وجهی که به طور علی الحساب دریافت کرده به پرداخت کننده مدیون است. این مطلب کلی در مورد رابطه میان بانک و صاحبان سپرده های سرمایه گذاری نیز صادق است. به عبارت دیگر، اگر مفهوم واقعی سود علی الحساب در نظر باشد، با پرداخت آن اگرچه عین پول پرداختی به ملکیت سپرده گذار درمی آید، ذمه وی تا زمان معلوم شدن سود قطعی معادل همان مبلغ به نفع بانک مشغول می شود. این مفهوم چیزی جز مفهوم «قرض» در عقود اسلامی نیست. به این ترتیب، چنان چه ماهیت حقوقی وجوهی که با عنوان سود علی الحساب به سپرده گذار پرداخت شود در قالب مفهوم قرض طرح شود، این مورد قابل توجیه و تبیین خواهد بود.(٨)

موضوع دیگر آنکه، یکی از دلایل بیان شده برای عدم صحت سود علی الحساب، احتمالی بودن حاصل شدن سود است؛ زیرا قطعی نیست که سود پرداخت شده درنهایت حاصل آید؛ درنتیجه، نمی توان چنین شرطی را نافذ دانست.

در پاسخ به این ایراد باید گفت، چنان چه ماهیت سود علی الحساب را قرض بدانیم، سود سپرده های سرمایه گذاری مدت دار شامل این ایراد نمی شود؛ چراکه در دوره های پرداخت سود، مقداری قرض به سپرده گذار پرداخت شده و درنهایت، با معلوم شدن سود قطعی او از طرح های اقتصادی، با وی تسویه می شود. ازاین رو، تغییر میزان سود قطعی از قرض پرداختی به سپرده گذار خللی ایجاد نمی کند.

از سوی دیگر، به محض ورود سرمایه فرد جدید در جریان اقتصادی که سوددهی آن از گذشته شروع شده است، سرمایه جدید نیز همانند سایر سرمایه ها مشمول سود است. بنابراین، تردید منتفی است و مورد نادر قابل اعتنا نیست. به عبارتی ترکیب و اختلاط سرمایه هر سرمایه گذار در جریان سرمایه گذاری افراد متعدد صورت می گیرد که این جریان از گذشته شروع شده است و استمرار دارد. در بانکداری اسلامی - همان طور که گفته شد به جای تعیین بهره معین آن چنان که در بانکداری ربوی مرسوم است، درصد معینی از سود برای سپرده گذاران را مقرر می دارد. این درآمد سپرده گذاران به نتیجه پروژه ها بستگی دارد و برخلاف بهره ای که فارغ از نتایج پروژه ها پرداخت می شود، در اینجا اگر سودی ایجاد نشود، سودی به سپرده گذار پرداخت نمی شود. البته احتمال صفر در اغلب اوقات احتمالی بسیار ضعیف و فقط احتمالی نظری است؛ زیرا سپرده هر فرد با دیگر وجوه در دریای سپرده های ثابت آمیخته می شود و سود در هر عقد به نسبت سپرده به مجموع سپرده ها بستگی دارد. از آنجا که امکان ندارد که کلیه پروژه ها سود نداشته باشد، احتمال عدم سود سپرده از بین می رود.(٩)

بنابراین، می توان چنین نتیجه گرفت که اصل پرداخت سود علی الحساب به سپرده گذاران، حداقل در قالب قرارداد قرض، مشروع است و بعدا از محل سود قطعی تسویه حساب می شود.(١٠)

پاسخ به چند سؤال و اشکال

بعداز بیان جنبه های مختلف بحث راجع به مشروعیت سود سپرده های بانکی، ممکن است سؤالاتی به ذهن برسد که در قالب همان توضیحات هم پاسخ شان روشن شده باشد اما مرور دوباره و مشخص تر آنها خالی از فایده نباشد.

١. در مضاربه هاى بانك ها، معمولا سود سرمايه گذار را به صورت درصدى از اصل پول مى دهند؛ مثلا مى گويند سپرده هاى كوتاه مدّت ١٠ درصد، ميان مدّت ١٢ درصد، و درازمدت ١٥ درصد، در حالى كه در مضاربه، شرعا بايد سود سرمايه گذار به صورت سهم معيّنى از مجموع درآمد باشد؛ مثلا ٥٠ درصد بهره حاصل شده از كار توليدى يا تجارى.

این مشكل را مى توان از اين طرق حل كرد كه سرمايه گذار همان طور که اشاره هم شد - دو وكالت به بانك بدهد، نخست اين كه به بانك وكالت مطلقه اى دهد كه اين پول را در هر نوع كارى كه مايل باشد سرمايه گذارى كند و با آن كار كند و هر مقدار سهم معقول و منطقى كه خواست براى او در نظر بگيرد. دوّم اين كه به بانك وكالت مى دهد كه سهم او را از سود، به مبلغ معيّنى مصالحه كند و آنچه به او ماهيانه يا هر سه ماه مى پردازد، على الحساب است و بعد از بهره ورى محاسبه مى شود و با اين دو وكالت، این مشکل يعنى تعيين سود در مقدار معيّن حل مى شود.(١١)

٢. در مضاربه، سرمايه گذار (كه به او مالك مى گويند) و كسى كه با سرمايه تجارت يا كار توليد مى كند بايد هر دو در سود و زيان شريك باشند، در حالى كه در بانك ها، سرمايه گذار فقط در سود، شريك بانك است ولى در ضرر و زيان شريك نيست و اين هم خلاف عقد مضاربه است.(١٢)

درباره این مشکل می توان گفت درست است كه سرمايه گذار بايد در زيان هم با بانك شريك باشد، ولى اين در جايى است كه ضررى وجود داشته باشد، در حالى كه همان طور که بیان هم شد - بانك اعلام می کند که فعالیت های مجموعه من معمولا ضررده نیست چون اوّلا فعاليت بانك منحصر به يك مورد و دو مورد نيست بلكه فعاليت هاى متعددى دارد كه اگر به فرض در يك مورد ضرر كند در موارد ديگر سود مى برد و در مجموع زيانى نمى كند. ثانيا بانك مى تواند اخلاقا (نه به صورت الزام شرعى) بپذيرد كه ضرر را جبران نمايد و به اين ترتيب موضوع شركت در ضرر منتفى خواهد شد. يعنى بانك مى گويد در سود و زيان با من شريك باش ولى مطمئن باش كه عملا زيانى در كار نيست.(١٣)

٣. یکی از دلایل مطرح شده برای عدم صحت تضمین سود علی الحساب سپرده آن است که چنانچه سود قطعی معادل یا کمتر از سود تضمین شده(سود علی الحساب) باشد، طرف ضمانت کننده ضرر می کند؛ از این جهت، شاید بتوان نفی سود تضمین شده را ذیل قاعده «لا ضرر»(١٤) ثابت کرد.

در پاسخ می توان گفت سپرده پذیر (بانک) با علم به این موضوع که ممکن است سود قطعی کمتر از سود علی الحساب شود، سود اخیر را تضمین کرده است. همانند شرکت بیمه که احتمال می دهد عایدی او از حق بیمه بیمه گذار کمتر از پرداخت هزینه ها به او باشد؛ یا ورود شریک به مشارکتی که احتمال رخداد ضرر را همراه خود دارد؛ بنابراین، این حد از آگاهی از زیان احتمالی در انجام دادن امر ضمانت سود، به معنای اقدام فرد به حساب می آید و مانع جاری شدن قاعده «لا ضرر» می شود. به عبارت دیگر مطابق قاعده اقدام، هرگاه شخصی با آگاهی عملی را انجام دهد که موجب ورود زیان توسط دیگران به او شود، واردکننده زیان مسئول خسارت نخواهد بود؛ زیرا عنصر اصلی و الزم در قاعده لا ضرر، «استناد» است و با توجه به اقدام زیان دیده، استناد به شخص مسبب مرتفع می شود. خلاصه اینکه، قاعده لا ضرر برای حمایت از متضرری وضع شده است که خودش مقدمات زیان رساندن به خودش را فراهم نکرده باشد.(١٥)

٤. مورد دیگر در بخش نظرهای مخالف، به قاعده «ربح مالم یضمن»(١٦) یا همان سود بدون تعهد برمی گردد. این قاعده برگرفته از حدیثی نبوی(١٧) و به مفهوم بطلان سود در رابطه ای است که سودگیرنده هیچ نوع تعهد و یا ضمانتی در آن رابطه ندارد. بنا بر این قاعده، دریافت سود تضمین شده می تواند محل ایراد باشد.

در پاسخ باید گفت ضمانت می تواند خارج از قرارداد وکالت و به نحو مستقل صورت گیرد؛ از این رو، امکان ورود ضرر به سپرده گذاران در وهله اول وجود دارد و چنانچه این ضرر حاصل آید، این کسری از تعهدِ خارجِ قرارداد توسط بانک جبران می شود. از این رو، سود حاصل از به کارگیری وجوه سپرده گذاران در بخش تخصیص منابع به خودی خود بدون عهده نیست و به نظر نمی رسد که تحت ممنوعیت قاعده مذکور قرار گیرد.(١٨)

کارنامه بانک ها در عمل به عقود شرعی و ربازدایی از معاملات خود

متاسفانه بررسی عملكرد نظام بانكی بدون ربا نشان می دهد كه در عمل از موفقيّت چندانی برخوردار نبوده است؛ يعني بيشتر قراردادهای بانک تنها ظاهر شرعی دارد و موازين شرعی در آن ها رعايت نشده است. مصاديق ربا هم چنان در بانک ها وجود دارد، يا دست كم شبهه ربوی بودن عمليّات بانكی هست. در پژوهشی كه از سوی وزارت امور اقتصاد و دارايی درباره ميزان عمل كردن بانک ها به قانون عمليات بانكی بدون ربا، انجام گرفته است نيز به ظاهری بودن داد و ستدهای بانكی اشاره شده است. از مشكلات بانک داری كنونی، عملكرد صوری بسياری از بانک هاست.

به هر حال اگر بانک ها تنها عقود شرعيه را روی كاغذ و در لفظ پياده كنند، به يقين در گرداب خطرناک رباخواری و زيان های آن سقوط می كنند. ولی از نظر ظاهر شرع اگر مشتری و سرمایه گذار در عملکرد بانک شک كند كه بانك ها به آيين نامه های عقود شرعيه و آن قراردادهای امضا شده روی کاغذ عمل می كنند يا نه، بايد حمل بر صحت کند و بگوييم در نظام جمهوری اسلامی، بانك هايی كه مدّعی عمل به وظيفه اسلامی خود هستند ان شاء اللّه به آن وظیفه عمل می كنند و در اين صورت مشكلی برای مشتريان نخواهد بود و اگر خلافی در كار باشد بانک ها و مدیران شان مسئولند.(١٩)

پی نوشت:

(١). مقاله «بررسی فقهی تضمین سود علی الحساب سپرده های بانکی در بانکداری بدون ربا»، موسویان، سیدعباس، قلیچ، وهاب، فصلنامه پژوهش های پولی-بانکی، سال دوازدهم، شماره ٤٢، زمستان ١٣٩٨ هـ ش، ص ٦٣٠.

(٢). همان.

(٣). ربا و بانكدارى اسلامى، مكارم شيرازى، ناصر، تهيه و تنظيم: عليان نژادى، ابوالقاسم، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم‏، ١٣٨٠ هـ ش، چاپ اول‏، ص ١٣١ و ١٣٢.

(٤). مقاله «بررسی فقهی تضمین سود علی الحساب سپرده های بانکی در بانکداری بدون ربا»، همان، ص ٦٣٣.

(٥). همان، ص ٦٣٦.

(٦). ن.ک: البنک اللاربوی فی الاسلام، صدر، سیدمحمدباقر، دارالتعارف للمطبوعات، ١٤٠٣ هـ ق، ص ٣٤.

(٧). مقاله «مسائل بانکداری بدون بهره در تجربه ایران» میرجلیلی، سیدحسین، فصلنامه پژوهش ها و سیاست های اقتصادی، شماره ٢٢، ١٣٨١ هـ ش، ص ١٢٩.

(٨). همان، ص ١٣٠.

(٩). ن.ک: البنک اللاربوی فی الاسلام، همان، ص ٣٣.

(١٠). مقاله «بررسی فقهی تضمین سود علی الحساب سپرده های بانکی در بانکداری بدون ربا»، همان، ص ٦٣٥.

(١١). ربا و بانکداری اسلامی، همان، ص ١٣٢ و ١٣٣.

(١٢). همان، ص ١٣٢.

(١٣). همان، ص ١٣٣.

(١٤). قاعده ای که بر نفی ضرر و زیان زدن به خود و دیگران در دین اسلام و حرمت آن دلالت می کند: ن.ک: القواعد الفقهیة، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات مدرسه علی بن ابی طالب(ع)، قم، ١٣٧٠ هـ ش، چاپ سوم، ج ١، ص ٢٦؛ القواعد الفقهية، موسوی بجنوردی، سیدحسن، نشر الهادی، قم، ١٣٧٧ هـ ش، چاپ اول، ج ١، ص ٢١٥.

(١٥). ن.ک: قواعد فقه، محقق داماد، مصطفی، مؤسسه عروج، تهران، ١٤٠٦ هـ ق، ج ١، ص ٢٢١؛ تسهیل المسالک الی المدارک فی الرئوس القواعد الفقهیه، کاشانی، حبیب الله شریف، مطبعة العلمية، قم، ١٤٠٤ هـ ق، ص ٧.

(١٦). ن.ک: الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، البحرانی، الشيخ يوسف، محقق، گردآورنده: إيروانی، محمد تقی، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، قم، بی تا، ج ٢٠، ص ٧٥.

(١٧). ن.ک: وسائل الشيعة، شيخ حر عاملى، محمد بن حسن‏، مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، قم، ١٤٠٩ هـ ق، چاپ اول، ج ١٨، ص ٥٨.

(١٨). مقاله «بررسی فقهی تضمین سود علی الحساب سپرده های بانکی در بانکداری بدون ربا»، همان، ص ٦٤١.

(١٩). ن.ک: ربا و بانکداری اسلامی، همان، ص ١٣٤.

احکام شرعی

احکام کپی رایت

کپی برداری از طرحهای شایع در بازار

آیا از مانتوهائی که معلوم نیست طراح آن کیست و به وفور در بازار موجود است می توان عکس گرفت و از روی آن مانتو برای خود دوخت؟

در فرض سوال مانعی ندارد ولی اگر خصوصیت مهمی داشته باشد و عقلاء برای طراح آن حقی قائل باشند بدون اجازه او جایز نیست.

حکم کپی برداری از محصولات و خرید و فروش آن

لطفا بفرمایید که چاپ و تکثیر کتب یا کپی رایت نرم افزارها بدون رضایت صاحبان و مالکان آن و همچنین خرید و فروش این محصولات کپی شده چه حکمی دارد؟

چاپ و تکثیر انواع کتاب و نرم افزار بدون رضایت صاحبان حق، حرام است و خرید و فروش کتاب و نرم افزار تکثیر شده، بدون پرداخت حق مولف و تولید کننده نرم افزار، جایز نیست. مگر در صورتي که از کفار حربي باشند و یا طبق قوانین آنها، کشورهایی که قانون کپی رایت را امضاء نکرده اند قابل پیگرد نباشند.

ملاک در تعیین کافر حربی بودن شرکت ها

ملاک برای این که بگوییم شرکتی جزو کفار حربی است یا خیر چه چیز می باشد؟ آیا می توان گفت که شرکت های امریکایی جزو کفار حربی هستند یا خیر؟

شرکت ها و یا سازمان هایی که به کفار در حال جنگ با مسلمانان مثل امریکا، اسرائیل و انگلیس یا به محاربین کمک می کنند و یا به عمل آنها راضی و خوشحال می شوند در حکم محارب هستند.

عدم اجازه استفاده از نرم افزار به خاطر تحریم

اگر شرکتی به خاطر تحریم ها علیه کشورمان به ما اجازه ی استفاده از نرم افزارهایش را ندهد در مورد استفاده از آن نرم افزارها تکلیف چیست؟

در فرض سوال، استفاده از آن اشکالی ندارد.

شرط عدم استفاده غیر خریدار توسط تولید کننده

اگر تهیه کننده بگوید فقط کسی که سی دی را خریداری کرده است می تواند از آن استفاده کند در این صورت دیدن فیلمی از طریق سی دی اصلی نه سی دی کپی زده شده مجاز است؟

در صورتی که ضمن قرارداد فروش چنین شرطی کنند باید خریدار به آن عمل کند. در غیر این صورت مجاز است به دیگران هم بدهد و استفاده کنند.

دانلود نرم افزار با عدم علم به کافر حربی بودن سازنده

برخی سایتها نرم افزار های مختلف را به طور رایگان برای دانلود در سایت خود قرار می دهند . ما نمی دانیم که این نرم افزارها متعلق به چه کشوری است . آیا می توانیم این نرم افزارها را دریافت کنیم و بصورت یک بسته لوح فشرده طراحی کنیم و برای فروش در اختیار مردم قرار دهیم؟

در صورتی که صاحب آن سایت انسان متدینی باشد مانعی ندارد.

ضبط برنامه سخنرانی و مداحی

در مورد ضبط و کپی سخنرانی های مذهبی و مداحی آیا می توان اصل را بر جواز گذاشت تا زمانی که خلاف آن ثابت شود؟

نسبت به ضبط برنامه سخنرانی و مداحی اصل بر جواز است.

منع مربی از تدریس آنچه آموزش داده

رفتم کلاس پرده دوزي مربي گفته اگر به کسي آموزش بدهيد حلال نميکنم، آيا اين اجازه را دارد؟ تکلیف ما چیست؟

چنین شرطی مشروع نیست و عمل به آن در مواردی مانند آموزش خیاطی لازم نیست مگر نوع آوری مهمی بوده باشد.

کپی سی دی در صورت ضرورت با به ذمه گرفتن قیمت آن

اگر تولید کنندگان یک مجموعه آموزشی سی دی، حق کپی کردن از سی دی ها را حرام کرده باشند و شخصی واقعا نیازمند به آن سی دی باشد و در حال حاضر توانایی مالی برای خرید نداشته باشد و اگر صبر کند که توانای مالی پیدا کند دیر میشود آیا می تواند سی دی ها را کپی کند و قول دهد که حتما پول آن ها را هر وقت توانایی مالی پیداکرد به حساب تولید کننده واریز می نماید؟ در این صورت باز هم استفاده از آن بدون پرداخت هزینه اش حرام می باشد؟

اگر یقین به رضایت تولید کننده دارید مانعی ندارد.

عدم تفاوت حکم نسبت به استفاده شخصی با تجاری از کپی رایت

آيا می توان گفت تکثیر برنامه هاى كامپيوترى اعم از فيلم، برنامه هاى آموزشى و سرگرمى، كه امروزه ساخته می شود، اگر براى استفاده شخصى باشد اشكال ندارد؛ اما اگر کپى ‏بردارى را منبع كسب خود قرار دهد اشكال دارد.»؟

در فرض سوال فرقى نمی كند.

Peinevesht:
  
    
TarikheEnteshar: « 1401/07/04 »
CommentList
*TextComment
*PaymentSecurityCode http://makarem.ir
CountBazdid : 3001